مقدمه

اهمیت آبخیزداری در جهان امروز آنچنان شناخته شده است که بانک جهانی عدم توجه به مسائل حوضه‌های آبخیز را علت شکست طرح­های توسعه­ی اقتصادی در کشورهای آسیایی اعلام می­کند (بانک جهانی[1]، 2003). امروزه پایداری آبخیز[2] چهار هدف مهم یعنی تنظیم رژیم جریان آب، حفظ و بهبود کیفیت آب، حفظ کیفیت اکولوژیکی گیاهی و جانوری و منابع انرژی را مد نظر قرار می‌دهد. یکی از شاخص‌های مورد استفاده برای تعیین پایداری، شاخص پایداری آبخیز [3](WSI) می‌باشد. چاوز و آلیپاز (2007) WSI را برای آبخیزی در جنوب برزیل طی یک دوره پنج ساله حدود 65/0 برآورد کردند. در این تحقیق امتیاز هر کدام از زیرشاخص­های هیدرولوژی، محیط زیست، حیات و سیاست­گذاری به ترتیب 67/0، 58/0، 75/0، و 58/0 محاسبه شد. نتایج این تحقیق نشان داد که تصمیم­گیرندگان در این آبخیز باید بیش از پیش به مسائل حفاظت از پوشش جنگلی، پیشرفت در سیاست‌های اتخاذ شده پیرامون مدیریت منابع آب و تلاش برای کاستن آلودگی‌های ناشی از فاضلاب‌ها توجه داشته باشند. کالیزایا و همکاران (2008)، طی مطالعه­ای به منظور مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه­ی آبخیز دریاچه پووپو با استفاده از مدل HELP[4] به محاسبه­ی WSI پرداختند. مقدار WSI برای کل آبخیز از میانگین مقادیر به دست آمده برای 18 زیرحوضه در سناریو­ی اول 46/0، سناریو­ی دوم 59/0 و در سناریو­ی سوم 36/0 محاسبه شد. همچنین امتیاز زیرشاخص­های هیدرولوژی، محیط­زیست، حیات و سیاست‌گذاری به ترتیب 46/0، 41/0، 55/0، 42/0 به دست آمد. نتایج این تحقیق نشان داد که وجود سد ذخیره­ی آب در پایداری آبخیز پووپو حائز اهمیت بوده و باعث افزایش سطح پایداری از ضعیف به متوسط خواهد شد. کاتانو و همکاران (2009) به منظور حفاظت و مدیریت آبخیز رودخانه رونتازون گزارشی را در مورد پایداری این آبخیز منتشر کردند. به علت حساسیت این آبخیز و به منظور دقت بیشتر برای ارزیابی سلامت حوضه، بر مبنای طبقات ارتفاعی به سه بخش پایینی، میانی و بالایی تقسیم شد و شاخص پایداری برای هر بخش به ترتیب 74/0، 73/0 و 74/0 به دست آمد و در نهایت مقدار آن برای کل حوضه 74/0 برآورد گردید. کورتز و همکاران (2012) طی یک دوره­ی مطالعاتی چهار ساله امتیاز زیرشاخص هیدرولوژی را 5/0، محیط زیست 67/0، حیات 58/0 و زیرشاخص سیاست­گذاری را 67/0 برای حوضه­ی رودخانه­ای در شیلی محاسبه کردند و در نهایت مقدار WSI را در حدود 61/0 به دست آوردند. در این تحقیق EC جایگزین BOD به عنوان نماینده­ی کیفیت آب رودخانه­ی ال­کیوئی در شیلی شد. مهری (1392) با ارزیابی شاخص پایداری آبخیز حوضه­ی آبخیز چهل­چای در استان گلستان، مقدار 667/0 (متوسط) را به دست آورد و بیان داشت که با اقدامات آبخیزداری می­توان از سطح متوسط به سطح بالا دست پیدا کرد. حوضه­ی آبخیز زیدشت از مشکلات زیادی از قبیل عوامل طبیعی (مانند شیب زیاد، سیل­خیزی و وجود سازندهای حساس به فرسایش) و انسانی (مانند تغییر کاربری اراضی و کشاورزی بر روی اراضی با شیب زیاد) که موجب بروز انواع فرسایش و حرکات توده­ای در سطح این آبخیز گردیده است، رنج می‌برد. عوامل مذکور به همراه مواردی نظیر ورود فاضلاب­ها و زباله­ها موجب آلودگی آب­های سطحی و تنزل شدید کیفیت آب در این آبخیز می­گردد که با رشد جمعیت و افزایش فعالیت­های انسانی این موضوع هر روز وخیم‌تر خواهد شد (اسدی نلیوان، 1391). بنابراین نیاز به ارزیابی پایداری برای کمک به مدیران و تصمیم­گیران در زمینه­ی برنامه­ریزی آینده و آمایش سرزمین مشهود است.

حوضه­ی آبخیز زیدشت در عرض‌های جغرافیایی ²35، ¢5، °36 الی ²46، ¢11، °36 و در طول‌های جغرافیایی ²46، ¢37، °50 الی ²56، ¢44،°50 قرار گرفته است (شکل 1). این حوضه به چهار زیرحوضه تقسیم شده است. مساحت حوضه­ 5365 هکتار است. متوسط بارندگی سالانه آن 530 میلی‌متر و حداکثر بارندگی 24 ساعته روزانه 44 میلی‌متر می‌باشد. از نظر دما میانگین حداقل روزانه و میانگین حداکثر روزانه و میانگین روزانه درجه حرارت در حوضه به ترتیب معادل 7/2، 17 و 5/9 درجه سانتی‌گراد می‌باشد.

شکل (1) موقعیت حوضه­ی آبخیز زیدشت در کشور، استان و منطقه

مواد و روش­ها

شاخص پایداری آبخیز در قالب چهار زیرشاخص هیدرولوژی (کیفی و کمی)، محیط زیست، حیات و سیاست­گذاری به ارزیابی پایداری آبخیز می­پردازد. در این روش مقادیر پارامترها در سه حالت فشار، وضعیت، واکنش تعیین و در دامنه امتیازدهی از صفر تا یـک و در پنج طـبقه (0، 25/0، 5/0، 75/0، 1) بـه حالت کمی تبدیل می­شوند. زیرشاخص­ها و پارامترهای استفاده شده در این روش در سال 2003 از سوی صندوق حفاظت از زیستگاه­ها تعیین شده است.

زیرشاخص هیدرولوژی (H): زیرشاخص هیدرولوژی نخستین زیرشاخص WSI است که خصوصیات شیمیایی و فیزیکی بدنه­های آب^[5] را مورد ارزیابی قرار می­دهد. مقدار زیرشاخص هیدرولوژی خود از میانگین دو متغیر کمیت آب و کیفیت آب به دست می­آید.

متغیر کمیت آب: این متغیر از طریق محاسبه سرانه آب در دسترس به ازای هر نفر (WA)^[6]در هر زیرحوضه با استفاده از رابطه­ی (1) به دست آمد:

تنش آب زمانی رخ می­دهد که آب در دسترس به کمتر از 1700 مترمکعب در سال به ازای هر نفر برسد، پنج سطح برای W_A توسط چاوز و آلیپاز انتخاب گردید که شامل: خیلی ضعیف، ضعیف، متوسط، خوب و عالی است (چاوز و آلیپاز[7]، 2007).

متغیر کیفیت آب: در محاسبه این متغیر چاوز و آلیپاز (2007) از (BOD)[8] اسـتفاده کردنـد، اما متأسفانه بـه دلیـل فـقدان داده و مـحدود بودن زمان بـرای اندازه­گیری میدانی، مقدار کل جامدات محلول[9] برای ارزیابی کیفی حوضه­ی آبخیز زیدشت جایگزین گردید. پارامتر فشار کیفیت آب، تغییرات میانگین کوتاه مدتTDS  نسبت به میانگین بلند مدت را به درصد بیان می­کند. پارامتر وضعیت موجود میانگین طولانی مدت مقدار TDS را به میلی­گرم بر لیتر نشان می­دهد و پارامتر واکـنش (پاسخ)، پارامتر تـوصیفی است که با توجه به میزان بهبود در روش­های تصفیه فاضلاب و هدایت هرز آب‌ها در حوضه طی مدت مطالعاتی در یکی از پنج سطح خیلی ضعیف، ضعیف، متوسط، خوب و عالی قرار می­گیرد. در هر دو بخش کمیت و کیفیت آب امتیاز به دست آمده میانگین امتیازات کسب شده پارامترهای فشار- وضعیت و واکنش می­باشد (چاوز و آلیپاز، 2007). برای تعیین دبی متوسط هر یک از واحدهای هیدرولوژیک از همبستگی بین مساحت و دبی ویژه استفاده شد (شکل 2). چون دبی ویژه از تقسیم دبی بر مساحت تعیین می‌شود، از حاصل‌ضرب دبی ویژه هر یک از زیرحوضه­ها در مساحت آن دبی متوسط تعیین می‌شود.

برای اندازه­گیری ارتفاع رواناب از روش شماره­ی­ منحنی استفاده شده است. سپس با استفاده از ارتفاع رواناب و مساحت زیرحوضه حجم رواناب به دست آمد. متوسط بارش زیرحوضه­ها با استفاده از روش خطوط هم باران (شکل 3) به دست آمد.

شکل (2) همبستگی بین دبی ویژه و مساحت ایستگاه­های مطالعاتی (نگارندگان)

شکل (3) نقشه­ی هم­باران حوضه­ی آبخیز زیدشت (نگارندگان)

زیرشاخص محیط زیست (E):پارامتر فشار این زیرشاخص (EPI) نسخه اصلاح شده شاخص فشار آنتروپیک[10] (API) می­باشد و از طریق میانگین تغییرات مساحت زمین­های کشاورزی در حوضه و تغییرات جمعیت شهری (به درصد) در طول دوره مطالعاتی به شکل رابطه­ی (2) قابل محاسبه می­باشد (چاوز و آلیپاز، 2007):

 مقادیر مثبت EPI نشان­دهنده­ی فشار مضاعف بر روی پوشش گیاهی است. پارامتر پاسخ محیط­زیست، رشد و پیشرفت در عملیات­های حفاظتی در حوضه شامل توسعه ذخایر جنگل ملی و پارک­های ملی را مورد بررسی قرار می­دهد. به منظور بررسی تغییرات در مساحت زمین­های کشاورزی و پوشش گیاهی، از نقشه­ی کاربری اراضی آبخیز زیدشت در 1380 تا 1390 استفاده شد و همچنین از جمعیت شهر طالقان در سرشماری­های سال 1380 و 1390 برای بخش تغییرات جمعیت شهری حوضه استفاده گردید. شکل­های 4 و 5 نقشه­ی کاربری اراضی آبخیز زیدشت در سال­های 1380 و 1390 را نشان می­دهند.

شکل (4) نقشه­ی کاربری اراضی سال 1380 حوضه­ی آبخیز زیدشت

شکل (5) نقشه­ی کاربری اراضی سال 1390 حوضه­ی آبخیز زیدشت

به منظور جمع­آوری اطلاعات در مورد مساحت مناطق حفاظت شده در آبخیز زیدشت برای محاسبه­ی پارامتر واکنش محیط زیست به اداره کل محیط زیست استان البرز مراجعه شد و پس از مذاکره­ی شفاهی با مسئولان بخش حفاظت مشخص گردید که در هیچ برهه­ای از زمان در این حوضه مناطقی که تحت حفاظت محیط زیست باشد وجود نداشته است.

زیرشاخص حیات (L): در این زیرشاخص، پارامتر فشار به وسیله­ی تغییرات درآمد سرانه در طول دوره­ی مطالعه بیان می­شود. این پارامتر در واقع با محاسبه­ی تغییر در زیرشاخص درآمد HDI طی دوره­ی مطالعاتی به دست می­آید. مقادیر منفی این پارامتر حاکی از فقیرتر شدن جمعیت ساکن در حوضه طی دوره­ی مطالعاتی است و بالعکس (برنامه توسعه سازمان ملل[11]، 2010). در پارامتر وضعیت، شاخص توسعه­ی انسانی حوضه با توجه به اطلاعات در دسترس برای آخرین سال از دوره­ی مطالعاتی به کار می­رود و پارامتر پاسخ، تغییرات HDI (به درصد) در حوضه در طی دوره­ی مطالعاتی را مورد ارزیابی قرار می­دهد. بیشترین امتیاز ممکن برای پارامترهای وضعیت و پاسخ حیات به ترتیب زمانی به دست می­آید که مقدار HDI بیشتر از 9/0 و تغییرات HDI مثبت و بیشتر از 20 درصد در طی دوره­ی مطالعاتی باشد.

شاخص توسعه­ی انسانی (HDI):  HDIمعیار کلی از وضعیت توسعه­ی انسانی است که دستاورد کشورها را در سه بعد اساسی توسعه­ی شامل بهداشت و سلامت، آموزش و سطح استاندارد زندگی نشان می­دهد. در گزارش سال 2010 سازمان ملل متحد موضوع بهداشت با شاخص امید به زندگی در بدو تولد اندازه­گیری می­شود، در خصوص موضوع آموزش از دو شاخص متوسط طول دوره­ای که صرف آموزش می­شود[12] و طول دوره­ی مورد انتظار برای تحصیل کودکان در سن ورود به مدرسه[13] استفاده شده است. از طرف دیگر برای موضوع سطح استاندارد زندگی از سرانه­ی درآمد ناخالص ملی (GNI)[14] استفاده شده است (جدول 1). مقدار نهایی HDI از طریق میانگین هندسی زیرشاخص­ها محاسبه می­شود.

جدول (1) متغیرهای سه­گانه توسعه انسانی و مقادیر هدف (سازمان ملل متحد، 2010)

نرمال نمودن: برای اینکه بتوان از ترکیب شاخص­های فوق به یک شاخص واحد رسید، ابتدا هر یک از سه شاخص فوق با استفاده از فرمول شاخص پایه (رابطه­ی 3) که مقدار آن بین صفر و یک می­باشد، تبدیل می­شوند.

برای اینکه هر یک از شاخص­ها به شاخص نرمال تبدیل شوند، لازم است برای هر یک از آن‌ها مقادیر حداقل و حداکثر (مقادیر هدف[16]) در نظر گرفته شود (جدول 1).

الف: بهداشت و سلامت: سازمان بهداشت جهانی از این شاخص در کنار دیگر شاخص­های ذکر شده به برآورد شاخص توسعه­ی انسانی مبادرت می­نماید که از مهم‌ترین شاخص­های ارزشیابی جوامع کنونی است (یونسکو، 2011).

ب: آموزش: این شاخص از دو پارامتر طول دوره مورد انتظار برای تحصیل کودکان در سن ورود به مدرسه و متوسط طول دوره­ای که صرف آموزش شده است محاسبه می­شود. اولی تعداد سال‌های تحصیلی مورد انتظار یک کودک از سن ورود به مدرسه است و پارامتر دوم میانگین تعداد سال‌هایی است که صرف آموزش افراد 25 سال و بالاتر شده است (مرکز اطلاعات و آمار یونسکو[17]، 2012). از رابطه­ی (4) مقدار نهایی این زیرشاخص محاسبه شد:

که در آن: EI­ شاخص آموزش،MYSI  شاخص میانگین سال‌های تحصیل،EYSI  شاخص سال‌های مورد انتظار برای تحصیل می­باشند (چاوز و آلیپاز، 2007).

ج: استاندارد زندگی: سرانه درآمد ناخالص ملی (GNI) عبارت است از، درآمد کل حاصل شده از اقتصاد تولیدی ناشی از تولید محصولات داخلی و مالکیت عوامل تولیدکننده منهای درآمدی که صرف پرداخت هزینه بابت واردات عوامل تولیدی از سایر جهان شده است. این مقدار با استفاده از نرخ برابری قدرت خرید (PPP) به دلار بین­المللی تبدیل شده و سپس بر جمعیت کشور در اواسط سال مورد نظر تقسیم می­شود (گزارش توسعه­ی انسانی[18](HDR)، 2011). شاخص توسعه­ی انسانی از میانگین هندسی مقادیر به دست آمده (رابطه­ی 5) برای دو سال متفاوت محاسبه گردید (برنامه­ی توسعه­ی سازمان ملل متحد، 2010):

رابطه­ی (5)     HDI= (LEI × EI × Log II)^1/3

در این رابطه LEI شاخص امید به زندگی، EI شاخص آموزش و II شاخص درآمد است.

زیرشاخص سیاست‌گذاری (P): پارامتر فشار سیاست­گذاری تغییر در زیرشاخص آموزش شاخص توسعه انسانی حوضه در طول مدت مطالعه را در نظر می­گیرد. پارامتر وضعیت به وسیله­ی توانایی حوضه در بـرقرار کردن اتحاد بین اهداف رسیدن به مدیریت یکپارچه منابع آب[19]، در میان نهاد­ها یا سازمان­های مختلف تعیین می­شود.­ پارامتر پاسخ به برآورد سیر تکاملی هزینه­هایی که صرف اعمال مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) طی دوره­ی مطالعاتی شده است می­پردازد (چاوز و آلیپاز، 2007). به دلیل میسر نبودن دسترسی به اطلاعات جزئی هزینه طرح­ها و بودجه­های اختصاص داده شده به حوضه زیدشت، این زیرشاخص به صورت کیفی مورد ارزیابی قرار گرفت.

محاسبه شاخص پایداری آبخیز: پس از اینکه امتیاز­های نهایی برای هر زیرشاخص از میانگین پارامترهای فشار – وضعیت- پاسخ به دست آمد، مقدار WSI از طریق میانگین حسابی زیرشاخص­ها به صورت رابطه­ی (6) قابل محاسبه می­باشد:

در این رابطه H امتیاز هیدرولوژی، E امتیاز محیط زیست، L امتیاز حیات وP  امتیاز سیاست‌گذاری می­باشد، که محدوده امتیازات آن‌ها از بازه­ی صفر تا یک به پنج کلاس تقسیم می­شود (صفر، 25/0، 5/0، 75/0 و 1) به این صورت که در بهترین وضعیت امتیاز یک و در بدترین وضعیت امتیاز صفر را کسب می­کنند. خطی بودن ساختار رابطه­ی (6) و میانگین­گیری در مراحل مختلف کار باعث کاهش تأثیر خطاها و جبران اشتباهات احتمالی در روند محاسبه پارامترها می­شود (چاوز و آلیپاز، 2007). پایداری آبخیز در سه سطح پس از محاسبه WSI (بازه صفر تا یک) با استفاده از جدول (2) به دست می­آید.

جدول (2) تعیین سطوح پایداری آبخیز به کمک WSI

بحث و نتایج

زیرشاخص هیدرولوژی: مقدار پارامترهای فشار و وضعیت کمی هیدرولوژی طبق جدول (3) به دست آمد. امتیاز پارامترهای فشار و وضعیت با توجه به مقادیر به دست آمده از جدول (3) و جداول پیوست حاصل می­شود (جدول 4). با استناد به مذاکره شفاهی با بخش­های مربوطه اجرایی در استان البرز، مشخص گردید که روند بهبود راندمان مصرف آب در حوضه طی سال‌های اخیر حرکت بطئی را پشت سر گذاشته و می­توان گفت آبخیز مذکور از این حیث در شرایط عادی قرار گرفته است. همچنین در طی این مدت سد طالقان هدررفت آب را تا حدودی کاهش داده و راندمان بهره­وری آب را در حد متوسطی با افزایش رو به رو کرده است (جدول 4). نتایج پارامتر واکنش (کیفی) در این زیرشاخص با استناد به مذاکرات شفاهی با اداره آب و فاضلاب روستایی استان البرز به ویژه گفتگو با متولیان بخش نظارت بر بهره­برداری حاکی از این بود که روش­های دفع زباله و تخلیه فاضلاب در آبخیز زیدشت هنوز سنتی بوده و نسبت به گذشته پیشرفتی نداشته است. لذا آبخیز زیدشت از نظر کیفیت آب در وضعیت نامناسبی قرار گرفته و سطح ضعیف را در این زمینه به خود اختصاص می­دهد. نتایج و امتیازهای به دست آمده برای بخش کیفی هیدرولوژی در جدول (5) ارائه داده شده است. همان­طور که در جدول (5) مشاهده می­شود میانگین امتیازها برای کل حوضه کمتر از 6/0 شده و این نشان می­دهد که آبخیز زیدشت از نظر کیفیت آب در وضعیت پایداری پایینی قرار گرفته است. میانگین امتیاز زیرحوضه­ها برای پارامتر وضعیت 1 به دست آمده و این نشان­دهنده­ی این است که رودخانه­ی زیدشت از لحاظ غلظت املاح محلول طی سال­های مطالعاتی از وضعیت مطلوبی برخوردار بوده است. کمترین امتیاز در کل حوضه برای پارامتر واکنش (25/0) به دست آمده است. امتیاز نهایی زیرشاخص هیدرولوژی از میانگین امتیاز کمی و کیفی (833/0 و 5/0) برابر با 66/0 به دست آمد.

جدول (3) محاسبه حجم آب و سرانه آب قابل دسترس

جدول (4) مقادیر امتیازات زیرشاخص کمی هیدرولوژی در حوضه­ی آبخیز زیدشت

جدول (5) امتیاز زیرشاخص کیفی هیدرولوژی در حوضه­ی آبخیز زیدشت

زیرشاخص محیط زیست: نتایج این بخش در جدول (6) ارائه شده است. در زیرحوضه زیدشت به مساحت زمین­های زراعی افزوده شده و مساحت پوشش طبیعی حوضه یعنی مرتع تغییر آنچنانی نداشته است. با محاسبه­ی درصد تغییر در مساحت مناطق کشاورزی در حوضه و استخراج آمار جمعیت شهری حوضه از سالنامه آماری سال 1380 و 1390، شاخص فشار محیط زیستی از میانگین تغییرات این دو متغیر به دست آمد (جدول 7). جمعیت شهر طالقان در سال 1390 نسبت به 1380 با رشد 71/4 درصدی روبه­رو بوده است.پارامتر وضعیت موجود در این زیرشاخص اشاره به درصد پوشش طبیعی باقی­مانده در حوضه دارد. با آگاهی به اینکه پوشش طبیعی آبخیز زیدشت مرتعی است، این مقدار با احتساب درصد مساحتی از حوضه که مرتع فراگرفته است محاسبه گردید (جدول 6). پوشش مرتع طبیعی در زیدشت حدود 04/91 درصد برآورد شد.

جدول (6) میزان تغییرات مساحت طبقات پوشش/کاربری اراضی در دوره­ی 1390- 1380

در جدول (7) مشاهده می­شود که EPI برای حوضه­ی زیدشت امتیاز 67/0 به دست آمده است. پوشش طبیعی حوضه مقدار 04/91 از مساحت کل را به خود اختصاص می‌دهد، و همان‌طور که در جدول مشاهده می­شود در صورتی که پوشش طبیعی حوضه بیش از 40% از مساحت کل را به خود اختصاص دهد در وضعیت عالی از نظر پایداری قرار می­گیرد (کسب امتیاز یک). مقدار صفری که در پارامتر واکنش در جدول (9) مشاهده می­شود بدین معنی است که تغییری در مساحت مناطق حفاظت شده در آبخیز زیدشت به وجود نیامده است، با امتیاز 67/0از میانگین امتیاز پارامترهای فشار- وضعیت- واکنش برای کل حوضه برآورد شد که از نظر پایداری متوسط می‌باشد.

جدول (7) مقادیر و امتیازات زیرشاخص محیط زیست برای محاسبه WSI در آبخیز زیدشت

زیرشاخص حیات

شاخص توسعه انسانی

زیـرشاخص سـلامت: امید به زنـدگی در سال 1380 و 1390 برای روسـتاییان حوضه­ی زیدشت به ترتیب 8/68 و 8/69 سال بود که از گزارش نفوس و مسکن کشور استخراج گردید. مقدار شاخص پایه برای امید به زندگی با توجه به مقادیر حداقل و حداکثر در جدول 12 برای سال‌های 1380 و 1390 به ترتیب 727/0 و 747/0 محاسبه شد.

زیرشاخص آموزش: این زیرشاخص خود از دو پارامتر درصد باسوادی بزرگ‌سالان و ترکیب ثبت نام ناخالص در سطوح ابتدایی، متوسطه و عالی در مناطق و سال­های مختلف تشکیل شده است (جدول 8).

جدول (8) نتایج شاخص آموزش در حوضه­ی زیدشت

زیرشاخص درآمد سرانه:GNI سرانه و زیرشاخص درآمد سرانه در سال‌های مورد نظر برای کشور ایران در جدول (9) ارائه شده است.

جدول (9) تولید ناخالص سرانه و زیر شاخص درآمد در سال­های 1380 و 1390

بعد از محاسبه زیرشاخص­های HDI، مقدار شاخص توسعه­ی انسانی برای روستاهای حوضه در سال 80 و 90 محاسبه گردید. نتایج محاسبه HDI به طور کامل در جدول (10) نشان داده شده است.

جدول (10) مقادیر شاخص توسعه­ی انسانی و زیرشاخص­های آن در آبخیز زیدشت

با توجه به مقادیر به دست آمده HDI در این تحقیق منطقه­ی مورد مطالعه از لحاظ شاخص توسعه­ی انسانی در سال 1380 با رشد در رده متوسط و در سال 1390 نیز در رده­ی متوسط قـرار دارد. به این ترتیب مقدار پارامترهای فشار- وضعیت- واکنش زیرشاخص حیات بر اساس جدول (10) محاسبه شده و به وسیله­ی جداول تقسیم امتیازها در پیوست، امتیاز هر قسمت مشخص گردید (جدول 11). پارامتر فشار، تغییرات در زیرشاخص درآمد در دو سال مورد نظر را ارزیابی می­کند که رشد 9/0 درصدی درآمد سرانه ناخالص را نشان می­دهد. برای تعیین پارامتر وضعیت، HDI حوضه در سال 1380 در نظر گرفته شد. همان‌طور که در جدول مشاهده می­شود مقدار آن 739/0 به دست آمده است. پارامتر واکنش، تغییر در HDI منطقه طی سال­های مورد نظر را نشان می­دهد که با توجه به جدول زیر شاخص توسعه­ی انسانی حوضه حدود 9/0 درصد از سال 80 تا 85 افزایش داشته است. همچنان که در جدول (11) کاملاً مشخص است در این زیرشاخص پارامتر فشار با کسب امتیاز 75/0 بهترین امتیاز و پارامتر وضعیت و واکنش با کسب امتیاز 5/0، کمترین امتیاز را در حوضه مورد نظر به خود اختصاص داده­اند. در نهایت امتیاز این زیرشاخص 58/0 به دست آمد.

جدول (11) مقادیر و امتیازات زیرشاخص حیات برای محاسبه­ی WSIدر آبخیز زیدشت

زیرشاخص سیاست‌گذاری: پارامتر فشار از تغییر در زیرشاخص آموزش HDI در سال‌های مورد نظر 9/0 درصد به دست آمد (جدول 12)، این نشان می‌دهد که تحول قابل توجهی در سطح آموزش و آگاهی مردم ساکن در روستاهای شهرستان طالقان طی سال‌های 1380 تا 1390 رخ داده است و بدین ترتیب امتیاز برای این پارامتر 75/0 منظور گردید. برای پارامتر وضعیت از مذاکره شفاهی با «معاونت برنامه­ریزی و بهبود مدیریت شرکت آب منطقه­ای استان البرز» و «اداره­ی منابع طبیعی استان البرز» مشخص گردید که طی دوره­ی مطالعاتی این تحقیق  با توجه به کارگروه­های تشکیل شده از ادارات و دستگاه­های دولتی و مراکز آموزشی و دانشگاهی دست‌اندرکار برای اجرای مدیریت جامع آبخیز زیدشت، پارامتر وضعیت متوسط و از لحاظ تخصیص اعتبارات دولتی که صرف طرح­های جامع آب شده است طی سال‌های اخیر سیر صعودی را پشت سر گذاشته و پروژه­های زیادی یا به اتمام رسیده یا در مراحل اجرا شدن است. در نهایت امتیاز این زیرشاخص 67/0 برآورد گردید. این مقدار گویای آن است که آبخیز زیدشت پیرامون مسائل مشارکت سازمان­ها با بهره­برداران و با یکدیگر و گرفتن تصمیم­های مدیریتی صحیح از پایداری بالایی برخوردار است (جدول 12).

جدول (12) مقادیر و امتیازات زیرشاخص سیاست‌گذاری حوضه­ی آبخیز زیدشت

شاخص پایداری آبخیز به سهولت از طریق میانگین چهار زیرشاخص بررسی شده محاسبه گردید و مقدار آن برای کل آبخیز زیدشت 65/0 تعیین شد. این مقدار نشان می­دهد که پایداری آبخیز زیدشت از سطح متوسط رو به پایینی برخوردار است. همان‌طور که ملاحظه می­شود کمترین امتیاز در بین زیرشاخص­ها متعلق به زیرشاخص هیدرولوژی (کیفی) (5/0) و بیشترین امتیاز مربوط به زیرشاخص هیدرولوژی (کمی) (833/0) است. پارامتر وضعیت (8/0) و پارامتر واکنش در کل حوضه (45/0)، به ترتیب بیشترین و کمترین امتیاز در بین پارامترهای مدل PSR در بخش تلفیق را به خود اختصاص داده­اند. زیرشاخص­ها برای کل آبخیز زیدشت به منظور اتخاذ تصمیم‌گیری‌های مناسب برای انجام اقداماتی که منجر به سیر صعودی پایداری حوضه از متوسط به درجه بالا شود از امتیاز کم به زیاد اولویت­دهی شدند که در جدول (13) ارائه شده است. نتایج نشان می­دهد که برای بالا بردن پایداری آبخیز زیدشت ابتدا باید به مسائل پیرامون هیدرولوژی (کیفی) و سپس به ترتیب به حیات، محیط زیست، سیاست‌گذاری و هیدرولوژی (کمی) پرداخت.

جدول (13) اولویت­دهی به زیرشاخص­های پایداری آبخیز زیدشت بر مبنای امتیاز کم به زیاد

نتیجه­گیری

نتایج تحقیق نشان داد که به دلیل جمعیت کم و بارندگی زیاد سرانه­ی آب قابل دسترس به ازای هر نفر در سال امتیاز 1 را کسب می­کند. پارامتر واکنش در این زیرشاخص با توجه به اقداماتی از قبیل کاشت درختان مثمر بر روی شیب و  اراضی زراعی مقدار متوسط در نظر گرفته شد. اجرای سیستم‌های آبیاری نوین در آینده موجب افزایش راندمان مصرف آب و افزایش سطوح آبی و باز­یافت آب به چرخه­ی تولید خواهد شد. امتیاز پارامتر فشار (25/0) در این بخش حاکی از آن است که نسبت به زمان، مقدار جامدات محلول در آب رودخانه در حال افزایش است که این روند رو به افزایش با توجه به تبدیل اراضی مرتعی به زراعت می‌تواند قابل توجیه باشد. آبخیز زیدشت از نظر فشار وارد شده از سوی ساکنان بر اراضی مرتعی و درصد پوشش طبیعی باقی مانده، در وضعیت متوسط قرار دارد. البته این بدان معنا نیست که آبخیز زیدشت از نظر تبدیل اراضی مرتعی به زراعی هیچ مشکلی ندارد. شاید به خاطر اینکه این روند به کندی در حال رخ دادن است زیاد در طی سال‌های مورد نظر ما در این تحقیق به چشم نخورده باشد. از دلایل کاهش نامحسوس مناطق مرتعی آبخیز زیدشت می­توان به افزایش روزافزون مساحت سد که موجب تغییر کاربری مرتعی و تبدیل آن به زمین­های زراعتی و مناطق مسکونی شده است، اشاره کرد. رابطه­ی مستقیم سطح زندگی مردم با وضعیت پایداری و سلامت یک آبخیز کاملاً مشهود است. آنچه از امتیاز پارامتر فشار زیرشاخص سیاست­گذاری مشخص می­شود، این است که ساکنان روستاهای منطقه از لحاظ سطح سواد و آگاهی به پیشرفت قابل ملاحظه­ای دست پیدا کرده­اند. این موضوع بسیار به سود مسئله پایداری آبخیز تمام می­شود، چرا که هر چقدر ساکنان آبخیز از سطح سواد بالاتری برخوردار باشند صلاحیت بیشتری برای دخالت در امور مدیریت آبخیز پیدا خواهند کرد و این باعث می­شود تصمیم­های مدیریتی بهتری از سوی مدیران و تصمیم­گیرندگان در راستای اعمال مدیریت یکپارچه منابع آب اتخاذ شود. نـتایج این تحقیق با نتـایج تحقیقات محققان دیـگر هم­خوانی دارد که سـطح حوضه­های مورد مطالعه را در سطح متوسط ارزیابی کرده بودند و همچنین استفاده از روش WSI را در دیگر حوضه­های جهان توصیه کردند. به این ترتیب ثابت شد که WSI به عنوان ابزاری سودمند، ساده و سازگار برای ارزیابی وضعیت نسبی پایداری آبخیز در طول یک دوره­ی زمانی مشخص می­تواند کارساز باشد و قادر به پشتیبانی از فرایندهای تصمیم­گیری به منظور اعمال مدیریتی یکپارچه و سازگار با محیط زیست در حوضه­های آبخیز می­باشد.