Document Type : پژوهشی

Authors

1 Associated professor of Tarbiat Modares University

2 Assistance professor of scientific- practical education institute of Helal Iran

3 Assistance Prof, faculty of desert study, Semnan University, Semnan, Iran (Corresponding Autor)

4 Masters of Science in geomorphology from Tarbiat Modares University-Tehran.

Abstract

Introduction
Soil erosion as one of the most important natural hazards of each country usually results in reduced fertility, crop reduction, and desertification, particularly in arid and semi-arid areas. Two-thirds of Iran is located in the arid and semi-arid areas and one of its climatic features is flood. Consequently, soil erosion is one of its environmental problems. Nowadays, since soil is important for the life of products and is directly related to the balance of the ecosystem and the water cycle, its protection and fertility are two important factors that shouldn't be ignored. The purpose of this study was to compare the suspended sediment in two drainage basins of the Caspian Sea, with a humid climate, and central Iran, with an arid climate.
Methodology
For research surveys, pluviometersdata, sediment and discharge assessment, slope, topography with land use, and lithology were used. Maps were obtained from survey organization, geological survey and mineral exploration, and Natural Rescues of Iran. To this end, land use maps, based on the land use type, were classified into six categories including urban area, forests land, pasture land, agricultural land, swamp land, and arid land, without vegetation cover. In addition, the geological maps, based on the stone resistance and amount of sediment production, were classified into ten categories including the hardest stones, very hard stones, so hard stones, enough hard stones, mediocre stones, enough soft stones, partly soft stones, powder stones, loose stones, and so loose stones.  Finally, the data was analyzed using the SPSS software.
Results and Discussion
The results indicated a high and significant correlation between the rainfall and sediment. There was also a direct and significant correlation between the rainfalls, discharge, and yearly sediment of the field.  In addition, a fairly good model was achieved from the rainfall, discharge, and sediments variables.
Considering the distribution of the sediment in central Iran, the highest sediment volume was seen in the west of the basin at Shahrokh, Chamriz station. The lowest sediment volume, in contrast, was seen in its north and south. In the Caspian basin, the highest sediment volume was seen in Gharasou and Ran basin at Ghezaghli station.  The second highest sediment volume was seen in Gharaghoni station at Sefidrood basin. The lowest sediment volume was seen in Talesh basin and in the southern stations of the Caspian Sea.

Keywords

مقدمه

فرسایش خاک و رسوب­گذاری در زمره­ی بزرگ­ترین نگرانی­های زیست­محیطی دنیا بشمار می­رود. در بخش­های زیادی از دنیا نه تنها فرسایش خاک، بلکه همچنین افزایش رسوب­دهی حوضه­ی آبخیز موجب زوال زمین و ایجاد اختلال در توسعه­ی کشاورزی و صنعت شده است (ژیااوکینگ،2003: 53). فرسایش به عنوان منبع اولیه رسوباتی است که رود­ها را آلوده ساخته و باعث پر شدن سد­ها می­شوند به همین دلیل هر جا صحبت از رسوبات می­شود پدیده­ی فرسایش نیز در کنار آن مطرح شده و در اصل این پدیده فرایندی پیوسته می­باشند و عوامل مؤثر در بروز و کنترل آنها نیز تا حد زیادی مشترک است (نجفی، 1382: 101). در کشور ما نیز آثار و علائم فرسایش در اکثر نقاط دیده می­شود (ضیایی، 1380: 65) و نزدیک به 75 درصد سطح کشور ایران در معرض فرسایش است (بهرامی و رحیمی، 1387: 19). عوامل مختلفی در فرسایش و تولید رسوب مؤثر می­باشند و بر اساس شرایط هر حوضه ممکن است یک یا چند عامل در تشدید آن مؤثر باشد، از این رو برای بررسی مسئله­ رسوب­دهی هر حوضه باید عوامل مؤثر در رسوب­دهی آن منطقه را شناخت و به طور صحیح برآورد کرد و سپس تأثیر عوامل مختلف را بر روی رسوب­دهی مشخص نمود (امامی، 1387: 105، وروانی و همکاران، 1386: 1229).

در همین زمینه فرارسی (1990: 256) در رابطه با ارائه­ی مدلی برای 20حوضه آبخیز واقع در شمال ایتالیا از حجم بارش متوسط سالانه، مساحت حوضه و عوامل مربوط به حساسیت یا فرسایش و یا حمل رسوب استفاده کرد. نتایج نشان داد در حوضه­های مورد مطالعه حجم بارش سالانه در مقایسه با دبی سالانه همبستگی بالاتری با رسوب کل دارد. بابروویستکایا و همکاران (2003: 128) با تحلیل آماری و هیدرولوژیکی تغییرات بلندمدت رسوب معلق رودخانه­های روسیه، تأثیر پارامترهای اقلیمی و هیدرولوژیکی را بر روی تغییرات مقادیر رسوب رودخانه­ها بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که فعالیت­های انسانی مانند احداث سد و معدن بیش از پارامترهای اقلیمی بر میزان رسوب معلق مؤثر است.

در مناطقی مانند ایران که دارای ناهمواری­های جوان هستند[1]، ویژگی­های خاک به طور بیشتری تحت تأثیر ویژگی­های سنگ است (فایزینا، 1995) بنابراین شناخت حساسیت سنگ­ها اهمیت زیادی در برآورد رسوبدهی حوضه­ها دارد. اندرسون (2015) روش رگرسیون منطقه­ای را بین ویژگی­های حوضه و شاخص­های آماری رسوب استفاده کردند. جیسون و پینتر (2016) بین مقدار رسوب و ویژگی­های توپوگرافی و اقلیمی حوضه­های آبخیز رابطه­ی رگرسیون را بهبود بخشیدند. رومپایه و همکاران (2015) در ایتالیا آمار طولانی مدت رسوب مربوط به سد مخزنی را به منظور واسنجی و اعتبار مدل تحویل رسوب توزیع مکانی به کار بردند. نتایج بررسی مجموعه داده­های رسوب حوضه­های با کاربری اراضی کشاورزی و نیمه بکر در شمال، مرکز و جنوب ایتالیا، نشان داد که عملکرد مدل مذکور در مناطق کوهستانی ضعیف و در مناطق دشتی توانمند است.

یانگ و همکارانش (2004: 1215) تأثیر فعالیت­های انسانی بر جریان رسوب معلق رودخانه یانگ­تسه در طول قرن گذشته مورد مطالعه قرار دادند. طی این تحقیق معلوم گردید که جریان سالانه رسوب به داخل خلیج (مصب رودخانه) در آغاز قرن 20 حدود 395 میلیون تن در سال بوده است که به تدریج به میانگین 509 میلیون تن در سال در دهه­ی 1960 افزایش یافته است.

مولینا و همکاران (2008: 180) در مطالعه­ای در حوضه­ی پائوت[2]  اکوادور به بررسی عوامل حاکم برتغییرات فضایی رسوب­دهی پرداختند. ترامبلی و همکاران (2008: 241) غلظت رسوبات معلق سالانه را در 208 رودخانه شمال آمریکا بااستفاده از تحلیل­های فراوانی در یک مقیاس بزرگ مطالعه کردند و دریافتند که بیشینه غلظت رسوب معلق در بهار و تابستان بوده و بین غلظت رسوب معلق و دبی همبستگی بالایی برقرار است. رومن و همکاران (2010: 3134) یک تابع رگرسیونی برای برآورد بار رسوب معلق رودخانه­های واقع در شمال ایالات متحده به دست آوردند. نتایج آنها نشان داد که متوسط رسوب معلق سالانه در منطقه­ی مورد مطالعه متأثر از متغیر­های مساحت حوضه، الگوی کاربری اراضی، بارندگی فصلی، ساخت خاک، تغییرات هیدرولوژیکی و تا حدود کمتر عامل توپوگرافی می­باشد. خداشناس و همکاران (1387: 163) به ارائه­ی مدل­های رگرسیونی چندمتغیره برآورد رسوب در حوضه­های شمال استان خراسان (29 حوضه) مبادرت ورزیدند. بهترین مدل ایجاد شده متشکل از 5 پارامتر ارتفاع متوسط حوضه، شیب متوسط حوضه، دبی متوسط جریان در کل سال، بارندگی متوسط و دبی حدکثر روزانه با دوره­ی بازگشت دو ساله برای برآورد بار رسوبی کل در 12حوضه­ی کوچک بود.

عوامل مختلفی در فرسایش و تولید رسوب مؤثر می­باشند و بر اساس شرایط هر حوضه ممکن است یک یا چند عامل در تشدید آن مؤثر باشد، از این رو برای بررسی مسئله رسوب­دهی هر حوضه باید عوامل مؤثر در رسوب­دهی آن منطقه را شناخت و به طور صحیح برآورد کرد و سپس تأثیر عوامل مختلف را بر روی رسوب­دهی مشخص نمود (امامی، 1387). از سویی برآورد صحیح بار رسوبی و فهم دینامیک رسوب درحوضه­های آبخیز نیازمند درک درست تغییرات مکانی و زمانی رسوب می­باشد (وروانی و همکاران، 1386). مطالعات صورت گرفته بیانگر وجود ارتباط قوی بین مقادیر ورودی بارش و جریان و همچنین خروجی­های متناسب رسوب در آن­ها می­باشد ولی بررسی تغییرات مقادیر رسوب در حوضه­های آبخیزی که در اقلیم مرطوب قرار گرفته­اند (مانند حوضه­ی آبخیز دریای خزر) و حوضه آبخیزی که در اقلیم خشک قرار گرفته­اند (مانند حوضه­ی آبخیزی ایران مرکزی) کمتر مورد توجه بوده که هدف مقاله­ی حاضر را تشکیل می­دهد.

مواد و روش

به منظور بررسی تغییرات سریع یا روندهای احتمالی در سری­های زمانی اقلیمی در حوضه­های آبخیز خزر و ایران مرکزی، اطلاعات و آمار لازم (آمار رسوب، بارش و دبی) از سازمان هواشناسی و همچنین مدیریت منابع آب کشور تهیه گردید. همچنین اطلاعات سطح زمین شامل: کاربری اراضی، شیب، ارتفاع، جنس زمین، طول شبکه‌های زهکشی و طول آبراهه اصلی از نقشه­های کلان کشور در مقیاس 25000/1 که توسط دستگاه­های مختلف از جمله سازمان نقشه­برداری، زمین شناسی، منابع طبیعی و جنگل­ها و مراتع کشور تهیه شده است، گردآوری شد. نقشه­های کاربری اراضی بر اساس نوع کاربری به شش طبقه دسته­بندی شدند که عبارتند از: مناطق شهری، اراضی جنگلی، اراضی مرتع، اراضی کشاورزی، اراضی باتلاقی و اراضی بایر (زمین­های بدون پوشش). نقشه‌های زمین‌شناسی نیز از نظر مقاومت و بسته به میزان مقاومت سنگ­ها و میزان رسوبی که تولید می‌کنند به 10 طبقه تقسیم شده که عبارتند از: سخت­ترین سنگ­ها، سنگ­های بسیار سخت، سنگ­های خیلی سخت، سنگ­های به مقدار کافی سخت، سنگ­ها با سختی متوسط، سنگ­های به مقدار کافی نرم، سنگ­های نسبتاً نرم، سنگ­های پودری، سنگ­های سست و سنگ­های خیلی سست. نقشه‌های شیب و ارتفاعی نیز از نقشه­ی رقومی ایران استخراج گردیدند. برای تهیه­ی مدل رقومی ارتفاع از نقشه­ی رقومی ایران با قدرت تفکیک 30 متر استفاده شد و در محیط نرم­افزاری GIS Arc شیب آن استخراج شد. در این مطالعه برای آشکارسازی روند تغییرات در طی سال‌های مورد مطالعه از آزمون‌های مختلفی چون من‌-کندال و رگرسیون خطی استفاده شد.

بحث و نتایج

مشخصات آماری و نوسانات رسوب در حوضه­ی آبخیز دریاچه خزر در جدول (1) نشان داده شده است. همانطور که جدول مذکور نشان می­دهد بیشترین میزان رسوب در ایستگاه‌های شرقی حوضه در حوضه­ی قره­سو و گرگان یعنی ایستگاه‌های واقع بر روی گرگان­رود مشاهده می‌گردد. در ایستگاه قزاقلی میزان متوسط رسوب سالیانه بیش از 3/242765 تن و کمترین میزان رسوب در این حوضه مربوط به ایستگاه نوده با میزان 2/1987 تن در سال است. در جنوب دریای خزر در حوضه­ی قره­سو و هراز بیشترین میزان رسوب در ایستگاه کشتارگاه بر روی رودخانه­ی بابل رود با مقدار 8/6938 تن در سال مشاهده می­شود و در ایستگاه ریگ چشمه این عدد به 3/20898 تن در سال می­رسد. در حوضه­ی سفیدرود و هراز از میزان بار رسوبی به صورت قابل توجهی کاسته شده به طوری که میانگین رسوب در این حوضه در ایستگاه هرات بر 1/12743 تن در سال و در ایستگاه درازلات به 7/86986 تن در سال رسیده است. در جنوب غرب دریاچه­ی خزر در حوضه­ی سفیدرود بیشترین میزان رسوب در ایستگاه قره­گونی بر روی رودخانه­ی قزل­اوزن با میزان 1/2312174 تن در سال مشاهده می­شود. به سمت غرب باز از میزان بار رسوبی کاسته شده و میزان رسوب در این منطقه به 2/6419 تن در سال در حوضه­ی تالش می‌رسد. همچنین در حوضه­ی ارس بیشترین میزان رسوب در ایستگاه تازه­کند بر روی رودخانه­ی اهر چای با میزان 21289 تن در سال مشاهده می­شود.

جدول (1) مشخصات آماری رسوب معلق در ایستگاه­های حوضه­ی آبخیز دریای خزر

ایستگاه

میانگین

حداکثر

انحراف معیار

ضریب تغییرات

گنبد

3/68645

5/260162

3/77972

1/1

نوده

2/1987

5/11017

2523

2/1

قزاقلی

3/242765

951587

284850

2/1

ریگ چشمه

3/20898

4/266463

1/54674

6/2

کشتارگاه

8/6938

3/297410

2/82476

2/1

هرات بر

1/12743

6/165928

4/29632

3/2

درازلات

7/86986

5/749472

1/194940

2/2

قره گونی

1/2312174

7/735063

282543

2/1

لوشان

4/94325

4/380436

5/126601

3/1

گیلوان

5/21289

6/120626

30548

4/1

ماشین خانه

2/6419

6/29620

3/7911

2/1

نیر

8/304

5/1585

1/455

5/1

تازه­کند

2/33214

135605

4/41028

2/1

جدول (2) مشخصات آماری رسوب معلق در ایستگاه­های ایران مرکزی را نشان می­دهد. ایران مرکزی با ساختار زمین­شناسی متنوع خود بیشترین تنوع زمین ساختی را در مقایسه با دیگر حوضه‌های آبخیز کشور دارا می‌باشد (علایی طالقانی، 1392: 165). در شمال شرقی حوضه در زیرحوضه­ی کویر مرکزی بیشترین میزان رسوب در ایستگاه بن­کوه بر روی رودخانه­ی حبله­رود برابر با 3/135642 تن در سال به ثبت رسیده است. همچنین در این زیر حوضه کمترین میزان بار رسوبی در ایستگاه رویین 4/1106 تن در سال می­باشد. در شمال غربی حوضه در زیرحوضه­ی دریاچه نمک بیشترین میزان بار رسوبی با مقدار 1/128549 تن در سال در ایستگاه سیرا بر روی رودخانه­ی کرج مشاهده می­شود. همچنین کمترین میزان بار رسوبی این زیرحوضه در ایستگاه بن رود مشاهده می­شود که میزان متوسط رسوب حمل شده در این ایستگاه برابر با 3/25 تن در سال است. در غرب حوضه در ایستگاه قلعه­ی شاهرخ در حوضه­ی گاوخونی حداکثر میزان رسوب سالانه به 6/241857 تن در سال می­رسد. همچنین میزان رسوب سالانه در ایستگاه چمریز بر روی رودخانه­ی کر در غرب حوضه برابر با 9/184654 تن در سال مشاهده و در جنوب حوضه در ایستگاه حسین آباد باز از مقدار بار رسوبی کاسته می­شود که میزان رسوب سالانه ایستگاه به 31306 تن در سال می­رسد.

جدول (2) شاخص­های آماری رسوب و نوسانات آن در ایستگاه­های حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی بر حسب تن در سال

ایستگاه

میانگین

حداکثر

انحراف معیار

ضریب تغییرات

روح­آباد

6/14865

4/70790

2/24610

7/1

بنکوه

3/135642

3/800193

6/214951

6/1

رویین

4/1106

76/6494

9/1639

5/1

سیرا

1/128549

9/863198

1/217365

7/1

رودک

5/77581

4/371877

7/93525

2/1

بندشاه عباسی

6/31902

1/112387

37441

2/1

بن رود

3/25

6/113

37

5/1

قلعه شاهرخ

6/241857

9/783054

222944

9/0

حسین­آباد

5/31306

5/45015

2/12722

4/0

چمریز

9/184654

8/764947

36/251876

4/1

ـ آزمون نموداری من-کندال رسوب در ایستگاه­های حوضه­های آبخیز

آماره نموداری من-کندال جهت آزمون معنی­داری روند و آشکارسازی جهش در سری­های زمانی با استفاده از مؤلفه Ui و Ui' ترسیم شد. نتایج مربوط به آزمون نموداری من-کندال میزان رسوب سالانه در حوضه­های مورد مطالعه نشان داد که روند بارش، دبی و رسوب­گذاری در طی دوره­ی آماری مطالعه شده در بیشتر ایستگاه­ها کاهشی بوده و در ایستگاه­های کشتارگاه، درازلات، گیلوان و قره­گونی در حوضه­ی آبخیز خزر روند افزایشی داشته­اند. در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی نیز  تنها ایستگاه قلعه شاهرخ روند افزایشی داشته است (جدول 3).

جدول (3) نتایج خط روند بارش، دبی و رسوب بر اساس آزمون من کندال در ایستگاه­های حوضه­های مورد مطالعه

نام حوضه

نام ایستگاه

روند بارش

روند دبی

روند رسوب

دریای خزر

گنبد

کاهشی

کاهشی

کاهشی

نوده - خرمالو

کاهشی

کاهشی

کاهشی

قزاقلی

کاهشی

کاهشی

کاهشی

ریگ­چشمه

افزایشی

افزایشی

بدون روند

کشتارگاه

افزایشی

افزایشی

افزایشی

هرات بر

کاهشی

کاهشی

کاهشی

درازلات-طول لات

افزایشی

افزایشی

کاهشی

لوشان

کاهشی

کاهشی

افزایشی

گیلوان

افزایشی

افزایشی

افزایشی

قره گونی

افزایشی

افزایشی

افزایشی

ماشین خانه

کاهشی

کاهشی

کاهشی

نیر

کاهشی

کاهشی

کاهشی

تازه کند-اهرچای

کاهشی

کاهشی

کاهشی

ادامه­ی (جدول 3)

نام حوضه

نام ایستگاه

روند بارش

روند دبی

روند رسوب

ایران مرکزی

بن رود

کاهشی

کاهشی

بدون روند

سیرا

کاهشی

کاهشی

کاهشی

رودک

کاهشی

کاهشی

کاهشی

قلعه شاهرخ

افزایشی

افزایشی

افزایشی

بند شاه عباسی

کاهشی

کاهشی

کاهشی

چمریز

کاهشی

کاهشی

بدون روند

حسین­آباد (صلح آباد)

کاهشی

کاهشی

افزایشی

روح آباد

افزایشی

افزایشی

افزایشی

بنکوه

بدون روند

کاهشی

کاهشی

رویین

بدون روند

افزایشی

افزایشی

 همانطوری که در شکل (1) مشاهده می­شود میزان رسوب در ایستگاه گنبد با تغییرات ناگهانی روبرو بوده، این تغییرات در داخل محدوده اطمینان صورت گرفته و معنی­دار نمی­باشد. میزان رسوب در ایستگاه نوده با تغییرات ناگهانی از سال 1351 شروع شده و سرانجام در سال 1360 به روند افزایشی معنی­دار تبدیل شده، تا سال 1372 روند افزایشی ادامه داشته و در سال 1384 یک روند معنی­دار و کاهشی در سری­های زمانی رسوب در ایستگاه نوده مشاهده شده که تا پایان دوره­ی آماری ادامه دارد. برای تمامی ایستگاه­های مطالعه شده در این تحقیق نمودارهای آزمون من کندال استخراج شده است ولی به دلیل محدودیت، تنها تعدادی از آنها در این بخش آورده شده است.

 

شکل (1) تغییرات آماره­های u و u'مجموع رسوب سالانه ایستگاه­های گنبد و نوده

ـ تحلیل ارتباط و مدل رگرسیونی برآورد رسوب

در این بخش با استفاده از تحلیل رگرسیونی چندمتغیره و دخالت دادن متغیر­های بارش (X1) و دبی (X2) به عنوان متغیر­های مستقل و پارامتر رسوب به عنوان متغیر وابسته سعی گردید تا روابط بهینه و مدل رگرسیونی مربوطه استخراج گردیده و در پیش­بینی مقادیر رسوب به کار گرفته شوند. نوسانات بارش بر میزان دبی و نیز تغییرات روانآب سطحی بر میزان بار رسوبی رود تأثیر به سزایی دارد که با تغییر در موقعیت جغرافیایی ایستگاه، میزان این تأثیر نیز تغییر می‌کند (علیزاده، 1388). عامل بارندگی در هر منطقه­ای دارای تغییرات مکانی و زمانی می‌باشد که این تغییرات در نوسانات میزان آب‌دهی رودهای آن منطقه در بازه­های زمانی و مکانی گوناگون اثری مستقیم دارد (عزیزی و رمضانی­پور، 1387). البته در این بین نباید از نقش خصوصیات مختلف حوضه از جمله زمین­شناسی، توپوگرافی، خاک، پوشش گیاهی، کاربری اراضی و غیره غافل ماند چرا که این عوامل بر نگه­داشت سطحی نزولات جوی در حوضه و عدم تخلیه­ی آن به جریان رودخانه‌ها تأثیر زیادی می‌تواند داشته باشند (علیزاده، 1388).

در جدول (4) با استفاده از تحلیل رگرسیونی چندمتغیره و دخالت دادن متغیر­های بارش (X1) و دبی (X2) به عنوان متغیر­های مستقل و پارامتر رسوب به عنوان متغیر وابسته سعی گردید تا روابط بهینه و مدل رگرسیونی مربوطه استخراج گردیده و در پیش­بینی مقادیر رسوب به کار گرفته شوند. لذا در حوضه­های مورد مطالعه رابطه­ی بین بارش و رسوب سالانه مستقیم و معنادار بوده و با افزایش میزان بارش حجم رسوب سالانه نیز افزایش یافته همچنین با کاهش بارش از حجم رسوب سالانه نیز کاسته می­شود.

جدول (4)  همبستگی متغیر­های بارش (x1) و دبی (X2) با رسوب (Y) در ایستگاه­های حوضه­های مورد مطالعه

نام حوضه

نام ایستگاه

همبستگی

معناداری

فرمول رگرسیون (Y=a+b1x1+b2x2)

 

 

دریای خزر

گنبد

94/0

00002/0

Y=-187363.4+13281.04X1+361.5X2-187363.4+13281.04X1+361.5X2

نوده-خرمالو

72/0

000001/0

Y=1251.8+20662.5X1+55.7X2

قزاقلی

88/0

000004/0

Y=-645309.3+40581.3X1+888.76X2

ریگ چشمه

2/0

003/0

Y=-147309+318.8X1+7339.2X2

کشتارگاه

85/0

000009/0

Y=-279788+591.9X1+1962.2X2

 

گنبد

94/0

00002/0

Y=-187363.4+13281.04X1+361.5X2-187363.4+13281.04X1+361.5X2

نوده-خرمالو

72/0

000001/0

Y=1251.8+20662.5X1+55.7X2

قزاقلی

88/0

000004/0

Y=-645309.3+40581.3X1+888.76X2

ریگ چشمه

2/0

003/0

Y=-147309+318.8X1+7339.2X2

کشتارگاه

85/0

000009/0

Y=-279788+591.9X1+1962.2X2

هرات بر

74/0

000008/0

Y=-1559.9+1773X1+13.9X2

درازلات

4/0

00002/0

Y=-632211+556.1X1+98.3X2

لوشان

27/0

009/0

Y=41045.4+17072.2X1+2142.1X2

گیلوان

5/0

0003/0

Y=-2753.5+413.9X1+135.7X2

قره­گونی

82/0

0000004/0

Y=-305188+16746X1+879.5X2

ماشین­خانه

4/0

002/0

Y=-16036.6+2157.9X1+6.2X2

نیر

9/0

000001/0

Y=-150.3+1721.7X1+6.2X2

تازه­کند

6/0

000003/0

Y=-48171.1+15797.9X1+48.8X2

           

ادامه­ی جدول (4) 

نام­حوضه

نام ایستگاه

همبستگی

معناداری

فرمول رگرسیون (Y=a+b1x1+b2x2)

ایران مرکزی

بن رود

1/0

09/0

Y=-0.1+332.2X1+0.03X2

 

سیرا

4/0

00004/0

Y=-430932+22204.3X1+489.5X2

 

رودک

4/0

00008/0

Y=-101247+28697.9X1+81.4X2

 

قلعه شاهرخ

6/0

000001/0

Y=-23550+7104.9X1+502.4X2

 

بندشاه­عباسی

6/0

000001/0

Y=3079.9+5575.8X1+49.6X2

 

چمریز

8/0

000002/0

Y=-192639+36117.6X1+1197.9X2

 

حسین­آباد

7/0

001/0

Y=7849.3+192.1X1+133.9X2

 

روح­آباد

9/0

005/0

Y=-70949.3+49018.2X1+436.8X2

 

بنکوه

8/0

000006/0

Y=-334631+137670.4X1+4201.9X2

 

رویین

3/0

002/0

Y=-482.4+11741X1+17.6X2

ـ نقش نوع کاربری اراضی در رسوب­دهی

نوع کاربری زمین بر میزان بار رسوبی رود تأثیر زیادی دارد. بیشترین نوع کاربری زمین در حوضه­ی قره‌سو و ران (یعنی حوضه­ی گرگان­رود) زمین‌های کشاورزی می‌باشند (شکل 2). کشاورزی این منطقه بیشتر از نوع دیم بوده که این نوع کشاورزی معمولاً در جهت شیب صورت گرفته و باعث تشدید فرسایش می‌شود. با پیشروی به سمت جنوب خزر از میزان بار رسوبی رود‌­ها نسبت به شرق خزر کاسته می­شود. در این ناحیه از خزر بر میزان پوشش جنگلی افزوده شده و بیشترین میزان کاربری را جنگل‌های متراکم به خود اختصاص داده است. در جنوب غرب دریاچه، مجدداً بر میزان بار رسوبی رود افزوده می‌شود، به طوری که در حوضه­ی سفیدرود مساحت مناطق جنگلی به 4 درصد می‌رسد. بیشترین نوع کاربری در این حوضه به مراتع (51 درصد از مساحت حوضه) تعلق دارد که بیشتر از نوع مراتع متوسط بوده و به دلیل عدم وجود پوشش گیاهی متراکم میزان دبی افزایش یافته و در پی آن بر میزان بار رسوبی رودخانه­ها نیز افزوده می­شود (رفاهی، 1388).

در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی در همه­ی زیرحوضه­ها بیشترین میزان کاربری زمین به بخش مرتع تعلق دارد که عمدتاً از نوع مراتع فقیر می­باشند (شکل 3). از دیگر ویژگی‌های ایران مرکزی گستره­ی وسیع زمین‌های بایر و لم‌یزرع می‌باشد که در تمامی زیرحوضه‌های سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. در ایران مرکزی به دلیل شرایط زمین­شناسی و کم بودن آب در دسترس برای مصارف گوناگون کشاورزی گسترش کمی یافته است.

ـ نقش نوع زمین‌شناسی در رسوب­دهی

از نظر زمین‌شناسی در شرق حوضه­ی خزر در حوضه­ی قره­سو و ران، بیشترین پوشش زمین‌ را سنگ‌های با درجه سختی VIII تشکیل داده‌اند که جزء سنگ‌های پودری می‌باشند که 36 درصد از مساحت حوضه را در بر گرفته و شامل رسوبات ماندابی و باتلاقی (خاک تورب)، خاک زراعتی و غیره می‌باشند که قابلیت فرسایش فراوانی دارند (شکل 4).

 

شکل (2) نقشه کاربری اراضی در سطح حوضه­ی آبخیز دریای خزر

 

شکل (3) نقشه­ی کاربری اراضی در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی

مقاوم‌ترین سنگ‌ها در حوضه­ی آبخیز تالش مشاهده می‌گردد. در حوضه­ی ارس بیشترین جنس زمین مربوط به سنگ­های با درجه­ی سختی VI (26 درصد) می­باشد.

 

شکل (4) نقشه­ی فرسایش حوضه­ی آبخیز خزر

پیکره­ی زمین­شناسی ایران مرکزی به دلیل وجود زون سنندج - سیرجان، همچنین وجود پوسته قدیمی از دوران کامبرین تا زمان کواترنر از تنوع بالایی در مقایسه با دیگر حوضه‌های آبخیز کشور برخوردار است. در قسمت‌های مرکزی ایران و شرق حوضه به دلیل گسترش رسوبات نرم شرایط برای فرسایش مساعد­تر می‌باشد (علایی طالقانی، 1382). رود کالشور در شمال شرقی حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی در زیرحوضه­ی کویر مرکزی قرار گرفته است. همچنین وسعت زمین‌های بدون پوشش و لم‌یزرع در این حوضه به 35 درصد از مساحت حوضه می‌رسد که شامل شوره­زار، نمکزار و تپه­های ماسه­ای می‌باشند که عدم پوشش گیاهی مناسب باعث برخورد مستقیم قطرات باران با سطح زمین شده، همچنین وجود رسوبات تبخیری در این حوضه خود باعث افزایش میزان بار رسوبی رودخانه می‌گردد (شکل 5).

 

ـ نقش میزان شیب در رسوب­دهی

درحوضه­ی آبخیز دریاچه خزر 5/48 درصد از مساحت حوضه در شیب 0 تا 5 درصد قرار گرفته است. همچنین در این حوضه آبخیز 28 درصد از مساحت حوضه در شیب 5 تا 15 درصد قرار گرفته است.

 

شکل (5) نقشه­ی فرسایش در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی

کمترین مساحت به شیب بیشتر از 45 درصد تعلق دارد که 00007/0 درصد از مساحت حوضه­ی آبخیز دریاچه خزر را به خود اختصاص داده است. در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی 2/68 درصد از مساحت حوضه در شیب 0 تا 5 درصد قرار گرفته است همچنین در این حوضه آبخیز 4/19 درصد از مساحت حوضه در شیب 5 تا 15 درصد قرار گرفته است. کمترین مساحت حوضه با میزان 1 درصد در شیب بیشتر از 45 درصد مستقر می­باشد.

 

ـ توزیع فضایی رسوب در سطح حوضه­ی آبخیز خزر

در حوضه­ی آبخیز خزر، بیشترین میزان بار رسوبی در حوضه­ی آبخیز قره­سو و ران در ایستگاه قزاقلی سپس در حوضه­ی سفیدرود در ایستگاه قره­گونی مشاهده می‌گردد. کمترین میزان بار رسوبی در حوضه­ی آبخیز خزر در حوضه تالش و ایستگاه‌های جنوبی خزر مشاهده شد (شکل 7).

 

شکل (7) توزیعفضاییباررسوبیدرسطححوضه­یآبخیزدریایخزر

ایران مرکزی با ساختار زمین­شناسی متنوع خود بیشترین تنوع زمین­ساختی را در مقایسه با دیگر حوضه‌های آبخیز کشور دارا می‌باشد. در شمال شرقی حوضه در زیرحوضه کویر مرکزی بیشترین میزان رسوب در ایستگاه بن­کوه به ثبت رسیده است. در گوشه شمال شرقی ایران بیشترین میزان بار رسوبی در ایستگاه پل خاتون و کمترین میزان رسوب در ایستگاه کرتیان دیده می­شود. ایران مرکزی بیشتر از رسوبات سست تبخیری پوشیده شده است و با افزایش میزان روانآب سطحی بر میزان بار رسوبی نیز افزوده می‌شود. در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی بیشترین میزان رسوب در غرب حوضه در ایستگاه­های قلعه شاهرخ و چمریز و کمترین میزان رسوب در شمال و جنوب حوضه مشاهده می­شود (شکل 7).

نتیجه­گیری

تحقیق حاضر به منظور مقایسه رسوب معلق در حوضه­های آبخیز دریای خزر با اقلیم مرطوب و ایران مرکزی با اقلیم خشک کشور صورت پذیرفت.

 

شکل (7) توزیعفضاییباررسوبیدرحوضه­ی آبخیزایرانمرکزی

بنابه یافته‌های این تحقیق حوضه خزر به دلیل واقع شدن در مسیر سیستم‌های باران‌زای سیبری و مدیترانه و تحت تأثیر قرار گرفتن از ارتفاعات البرز پرآب­ترین رودهای کشور را در خود جای داده در نتیجه بیشترین میزان رسوب معلق در تمامی سطح کشور در این نواحی مشاهده و ثبت گردیده است. بر خلاف آن حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی با توجه به میزان کم بارش و به تبع آن جریان رواناب کمتر، میزان رسوب کمتری را تولید می­کند.  نتایج حاصل از آزمون همبستگی نشان داد که رابطه و همبستگی قوی بین دو پارامتر بارش و رسوب وجود دارد به طوری که نتایج تحقیق حاضر با نتایج تحقیقات کلوو (1983)، خوش­رفتار و مازینی (1390) مغایرت دارد و در مقابل با نتایج کار­های مانو و همکاران (2009)،  فرارسی (1990) و میرابوالقاسمی و مرید (1374) همخوانی دارد. با توجه به نتایج حاصله از مدل رگرسیون چندمتغیره، بین متغیر­های بارش، دبی و رسوب سالانه در حوضه­های مورد مطالعه رابطه­ی معنادار و مستقیم وجود داشته و مدل­های نسبتاً خوبی از روابط متغیر­های بارش، دبی و روسوب معلق به دست آمد. این با نتیجه کار تلوری و همکارانش (1386) که هیچ­گونه رابطه­ی معتبری ما بین دبی و رسوب­دهی در حوضه­ی آبخیز گاران پیدا ننمودند مغایرت نشان داد و در مقابل با نتایج رومن و همکاران (2010) و کلوو و همکاران (1997) همخوانی دارد. نتایج تحقیق فرج زاده و قره چورلو (1390) حاکی از همبستگی بسیار ضعیف متغیر بارش متوسط با متوسط رسوب معلق در ایستگاه­های مورد مطالعه بود. در مقابل متغیر دبی همبستگی متوسط و معنی­داری با میزان رسوب معلق داشت و در بهترین حالت بیش از 52 درصد تغییرات رسوب­دهی را تبین نمود. در حالی که در مطالعه­ی حاضر همبستگی بالایی بین میزان رواناب و رسوب معلق در حوضه­های مورد مطالعه دیده شد.

بر اساس توزیع فضایی رسوب، در حوضه­ی آبخیز ایران مرکزی بیشترین میزان رسوب در غرب حوضه در ایستگاه­های قلعه شاهرخ و چمریز و کمترین میزان رسوب در شمال و جنوب حوضه مشاهده می­شود. در حوضه­ی آبخیز خزر، بیشترین میزان بار رسوبی در حوضه­ی آبخیز قره­سو و ران در ایستگاه قزاقلی سپس در حوضه­ی سفیدرود در ایستگاه قره­گونی مشاهده می‌گردد. کمترین میزان بار رسوبی در حوضه­ی آبخیز خزر در حوضه­ی تالش و ایستگاه‌های جنوبی خزر مشاهده شد. در نهایت پیشنهاد می­شود جهت دست­­یابی به روابط دقیق­تر متغیر بارش با رسوب­دهی در حوضه­ها از خصوصیات مهم بارش چون شدت و مدت بارندگی در تحلیل­های رگرسیونی استفاده گردد.



[1]- Feizinia

[2]- Paute

- امامی، احسان (1387)، بررسی مدل منطقه­ای رسوب با استفاده از شبکه عصبی مصنوعی و مقایسه آن با رگرسیون چندمتغیره، مقالات دومین کنفرانس ملی نیروگاه­های آبی کشور، تهران: شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران.
- بهرامی، محمد و علی رحیمی (1387)، برآورد حجم رسوب ناشی از فرسایش در حوضه­ی آبخیز کرد شیخ به روش­های تجربی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی، فصلنامه­ی زمین­شناسی کاربردی، شماره­ی 2، صص 18-35.
- تلوری، عبدالرسول، بیرودیان، نادر و اسماعیل منوچهری (1385)، مدلسازی تغییرات زمانی رسوب در حوضه­ی آبخیز گاران در استان کردستان، پژوهش و سازندگی، شماره­ی 75، صص 64-70.
- خداشناس، رضا، قهرمان، بیژن،داوری، کامران و حسن ناظریان (1387)، ارائه مدل­های رگرسیونی چندمتغیره برآورد رسوب در حوضه­هایشمالاستانخراسان، مجله­ی آب و خاک، جلد 22 ، شماره­ی 2، صص150-164.
- خوش­رفتار، رضا و فرشته مازینی (1390)، بررسی آماری دبی و رسوب حوضه­ی آبخیز قره­سو (استان گلستان)، فصلنامه­ی فضای جغرافیایی، دوره­ی 11، شماره­ی 33، صص 101-121.
- فرج­زاده، منوچهر و مرتضی قره­چورلو (1390)، تحلیل مکانی و زمانی رسوب معلق در حوضه­ی آبخیز قره­سو، پژوهش­های فرسایش محیطی، شماره­ی 3، صص 61-83.
- کاویانی، محمدرضا و بهلول علیجانی (1383)، مبانی اقلیم­شناسی، تهران، انتشارات سمت.
- موسوی، سیدفرهاد؛ حیدرپور، منوچهر و سعید شعبانلو (1385)، بررسی رسوب در مخزن سد زاینده­رود با استفاده از مدل­های تجربی افزایش و کاهش سطح، نشریه­ی آب و فاضلاب اصفهان، شماره­ی 57، صص 76-82.
- میرابوالقاسمی، هادی و سعید مرید (1374)، بررسی رسوب­خیزی حوضه­ی آبخیز رودخانه­ی کرخه و برخی عوامل مؤثر بر آن، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فرسایش و رسوب، تهران: معاونت آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی، صص 461-475.
- وروانی، جواد؛ فیض­نیا، سادات؛ احمدی، حسن و محمد جعفری (1386)، ارزیابی کارایی مدل­های تجربی برآورد رسوب حوزه­های آبخیز در زمان سیلاب­های منفرد و ارائه­ی ­ضرائب اصلاحی، نشریه دانشکده­ی منابع طبیعی، دوره­ی60، شماره­ی 4، صص 1225-1239.
-Anderson, W., (2015), Relation of reservoir sedimentation to catchment’s attributes, landslide potential,geologic fault and predicted density, I’ Assosiation Internationale des Sciences Hydrologiques symposium de Tokyo, PP. 75-86.
-Bobrovistkaya, Nelly. N., Kokorev, Alexander V., and Lemeshko, Nataly, (2003), Regional patterns in recent trends in sediment yields of Eurasian and Siberian rivers, Global and Planetary Change 39: 127-146.
-Feiznia, S., (1995), Stone resistance again erosion in various Iran climates, Journal of Iran natural resources, No. 95: PP: 95-112.
-Ferraresi, M. (1990), The regionalization of fluvial sediment yield in Emilia Romagna (northern Italy), International symposium on regionalization in hydrology, Ljubljana, IAHS publish, Vol. 191: PP. 253-260.
-Janson, J.M.L., R.B. Painter. (2016), Prediction of sediment yield from climate and topography, Journal of Hydrology, 21: PP.371-380.
-Mano, V, Nemery, J, Belleudy, Ph and Poirel, A, (2009), Assessment of suspended sediment transport in four alpine watersheds (France): influence of the climatic regime, Hydrology Journal, Process 23: PP. 777–792.
-Molina, A ,  Govers, G,  Poesen, J,  Van Hemelryck, H,  Bièvre, B.D, Vanacker, V, (2008), Environmental factors controlling spatial variation in sediment yield in a central Andean mountain area, Geomorphology, 98: PP. 176-186.
-Restrepo, Juan.d, Kgerfve, BjÖrn, Hermelin, Michel. Restrepo, Juan.c, (2006), Factors controlling sediment yield in a major South American drainage basin: the Magdalena River, Colombia, Journal of Hydrology 316: 213-232.
-Roman, David C., Vogel, Richard M. and Schwarz, Gregory E. (2010), Multivariate models of watershed suspended sediment loads for the Eastern United States, Urban Water Resources Research Council - 7th Urban Watershed Management Symposium, PP. 3133-3144.
-Rompaey, A.V., Bazzoffi, P., Jones, R.J.A., Montanarella, L., (2015), Modeling sediment yields in Italian catchments, Journal of Geomorphology, 65, PP. 157–169.
-Tramblay, Yves. St-Hilaire, Andre and Ouarda, Taha B.M.J. (2008),Frequency analysis of maximum annual suspended sediment concentrations inNorth America, Hydrological Sciences Journal 53: PP. 236-252.
-Yang, S.L.Shi, Z.Zhao, H.Y.Li, P.Dai, S.B.Gao, A. (2004), Effects of human activities on the Yangtze suspended sediment flux into the estuary in the last century, Hydrology and Earth System Sciences 8(6): PP. 1210-1216.