نوع مقاله : مروری

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تبریز

2 سایر

چکیده

چکیده
تأمین آب از مسائل مهم جهان از گذشته تا به حال بوده است. منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از منابع باارزش برای انسانها به­شمار می­روند. در شرایط موجود با عنایت به روند رو به تزاید جمعیت، توسعه فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و افزایش نیاز به آب، بهره‌برداری غیراصولی از یک‌سو و وقوع خشکسالی‌ها و نوسانهای آب و هوایی از دیگر سو، شناخت پتانسیل آبی هر منطقه جهت تصمیم‌گیری در حفاظت و استفاده درست از منابع آب ضروری است. بدین منظور در پژوهش حاضر به بررسی و شناسایی نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب پرداختیم. جهت انجام دادن این مطالعه از تصویر ماهواره‎‏ای لندست 2011 سنجنده TM، نقشه زمین­شناسی 1:100000 استفاده کردیم. لایه فاکتورهای موثر (شیب، لیتولوژی، کاربری زمین، فاصله از گسل، بارندگی، فاصله از رودخانه، طبقات ارتفاعی و پوشش گیاهی) را در محیط GIS آماده شد سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دهی لایه­ها انجام دادیم. نتایج به­دست آمده با استفاده از این روش و همچنین تفسیر ضرایب فاکتورها نشان داد که فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی نقش مهمی در تأمین آب دارند. در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها را در محیط GIS در پنج کلاس از بسیار مناسب تا  بسیار نامناسب تهیه کردیم. بهترین مکانها جهت مکان­گزینی نواحی جنوب غربی و مرکزی دشت، و نواحی اطراف دریاچه ارومیه، نزدیک گسلها و همچنین نواحی بدلندی مکانهای نامناسب جهت مکان­گزینی سکونتگاهها بودند.
لذا آلودگی و یا کاهش کیفیت منابع آب می تواند به طور مستقیم و غیر مستقیم سلامتی انسان و امنیت غذایی او را به خطر اندازد. رودخانه اهر یکی از رودخانه های مهم دامنه های غربی سبلان می باشد و نقش موثری در سیراب سازی و تامین آب اراضی کشاورزی و شهرها و روستاهای در مسیر خود دارد.ولی در سال های اخیر این رودخانه دچار تغییراتی در میزان دبی و رواناب حوضه گردیده است. در این پژوهش به صورت موردی تغییرات درازمدت کیفیت آب رودخانه در ایستگاه اهر با استفاده از شاخص های(pH,Na، SO4، TDS) مورد بررسی و با استفاده از آزمون آماری من-کندال روندیابی گردیده است و سپس با استفاده از رابطه رگرسیون خطی هر سه شاخص تا سال 1400پیش بینی شده است .نتایج این بررسی ، نشان می دهد، هر سه شاخص در طول دوره چهل ساله مورد مطالعه، روند افزایشی داشته اند، که در نتیجه آن شاخص Na همچنان در منطقه خوب، شاخص SO4، در محدوده خوب و قابل قبول و شاخص TDS به محدوده نامناسب و بد برای مصرف انسان بر اساس آستانه های تعیین شده شولر رسیده است. بنابراین بر اساس نتایج و پیش بینی های انجام شده ، مواد جامد محلول در آب منطقه مورد مطالعه به شدت افزایش یافته ودرصورت تداوم وتشدید این روند منجر به آلودگی آب این رودخانه و مضر برای مصرف انسان می گردد .

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigating the Effect of Hydrogeomorphological Factors in the Water Supply and Location of Settlements (Case Study: Miandoab Plain)

چکیده [English]

Security of water has been one of the most important issues in the world from the early days to present. Water supplies have always been valuable resources used by people. In the current situation with the rising population, agriculture and industrial developments, high demand for water, uncontrolled and unprincipled exploitation, droughts, and climatic fluctuations, the knowledge of the potential capacity in water supplies in each area is an essential factor in making decision for conservation and optimum utilization of water resources. The purpose of this study was to investigate and identify the effective hydrogeomorphological factors on water supply and replacement of settlements in Miandoab plain. To accomplish this, Satellite images - the image of TM, 2011 - were used. Factors like the slope, lithology, land use, distance to fault, distance from river, rainfall, elevation and vegetation were prepared in GIS environment. Then, the layers were weighted by using Analytic Hierarchy Process (AHP). The results showed that Analytic Hierarchy Process proved more efficient in determining the effective hydro- geomorphological factors on water supply in area under study. It also showed that the interpretation of the coefficients, distance from river, rainfall and altitude, have an important role in this field.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hydrogeomorphology factors
  • Location,
  • Miandoab Plain
  • Analytic Hierarchy Process (AHP)

تأمین آب از مسائل مهم جهان از گذشته تا به حال بوده است. منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از منابع باارزش برای انسانها به­شمار می­روند. در شرایط موجود با عنایت به روند رو به تزاید جمعیت، توسعه فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و افزایش نیاز به آب، بهره‌برداری غیراصولی از یک‌سو و وقوع خشکسالی‌ها و نوسانهای آب و هوایی از دیگر سو، شناخت پتانسیل آبی هر منطقه جهت تصمیم‌گیری در حفاظت و استفاده درست از منابع آب ضروری است. بدین منظور در پژوهش حاضر به بررسی و شناسایی نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب پرداختیم. جهت انجام دادن این مطالعه از تصویر ماهواره‎‏ای لندست 2011 سنجنده TM، نقشه

تأمین آب از مسائل مهم جهان از گذشته تا به حال بوده است. منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از منابع باارزش برای انسانها به­شمار می­روند. در شرایط موجود با عنایت به روند رو به تزاید جمعیت، توسعه فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و افزایش نیاز به آب، بهره‌برداری غیراصولی از یک‌سو و وقوع خشکسالی‌ها و نوسانهای آب و هوایی از دیگر سو، شناخت پتانسیل آبی هر منطقه جهت تصمیم‌گیری در حفاظت و استفاده درست از منابع آب ضروری است. بدین منظور در پژوهش حاضر به بررسی و شناسایی نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب پرداختیم. جهت انجام دادن این مطالعه از تصویر ماهواره‎‏ای لندست 2011 سنجنده TM، نقشه زمین­شناسی 1:100000 استفاده کردیم. لایه فاکتورهای موثر (شیب، لیتولوژی، کاربری زمین، فاصله از گسل، بارندگی، فاصله از رودخانه، طبقات ارتفاعی و پوشش گیاهی) را در محیط GIS آماده شد سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دهی لایه­ها انجام دادیم. نتایج به­دست آمده با استفاده از این روش و همچنین تفسیر ضرایب فاکتورها نشان داد که فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی نقش مهمی در تأمین آب دارند. در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها را در محیط GIS در پنج کلاس از بسیار مناسب تا  بسیار نامناسب تهیه کردیم. بهترین مکانها جهت مکان­گزینی نواحی جنوب غربی و مرکزی دشت، و نواحی اطراف دریاچه ارومیه، نزدیک گسلها و همچنین نواحی بدلندی مکانهای نامناسب جهت مکان­گزینی سکونتگاهها بودند.

واژگان کلیدی: عوامل هیدروژئومورفولوژیکی؛ مکان­گزینی؛ دشت میاندوآب؛ تحلیل سلسله مراتبی (AHP)  

 

       
   
     
 


مقدمه

چون کشور ایران در نیمه جنوبی منطقه معتدل شمالی در محدوده کمربند بیابانی جهان واقع شده است و از لحاظ ریزشهای جوی وضعیت چندان مطلوبی ندارد لذا مسأله آب از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از سویی تولیدهای کشاورزی نیاز به آب کافی دارد و از سویی دیگر به­جز در مناطق سلسله جبال البرز (کرانه­های دریای خزر) و دامنه غربی سلسله جبال زاگرس (مناطقی در غرب و شمال غرب) که بارندگی نسبتاً زیادی دارند، در ایران بارندگی اندک است، بخش اعظم کشور همواره با کمبود آب مواجه بوده و این کمبود به صورت مانع بزرگی بر سر راه برنامه­ریزیهای عمرانی قرار دارد. علاوه بر  این همین بارش کم در فصولی نازل می شود که نیاز چندانی به آب نیست. در چنین شرایطی برای جبران این کاستیها به بهره­برداری هر چه بیشتر از منابع آب زیرزمینی می­پردازند. در این زمینه نیز بر اثر اضافه برداشتهای مکرر، منابع آب زیرزمینی با عدم تعادل و بحران مواجه شده است. این شرایط بحرانی زنگ خطری است برای ما تا نحوه مدیریت آب را از وضع کنونی آن تغییر دهیم و با برقراری انقلابی نوین در مدیریت منابع و ذخایر آب، بدون آسیب­رسانی به محیط زیست و یا کاهش میزان تولیدات کشاورزی، با تلاش توام با فکر و اندیشه و همکاری صادقانه، برنامه­ریزی جدیدی را پایه­گذاری کـنیم تا مشکل حیاتی آب کشاورزی، صنعت و شرب جـمعیتهای شـهری و روستایی به­صورت اصولی و مدبرانه حل شود (یوسف­زاده، 1385: 3).

1-      در این مطالعه، دشت میاندوآب، واقع در استان آذربایجان غربی به صورت موردی انتخاب شده است. با توجه به فقدان پیشینه مطالعاتی در مقیاس محلی، منطقه­ای و ملی، نیاز به این پژوهش در محدوده مورد مطالعه ضروری می­نماید. از جمله مشکلات پژوهش کمبود منابع مرتبط با موضوع مورد مطالعه بود. اکثر منابع موجود ارتباط غیرمستقیم با موضوع دارند. در انجام پژوهش به­علت این امر با مشکلاتی روبه­رو بودیم. چاترج[1] (1978) در مقاله­ای به بررسی روابط متقابل و تعاملات ویژگیهای ژئومورفیک و پارامترهای مختلف هیدرولوژیکی و کنترل توسعه مناطق بالقوه آب در حوضه لونی پرداخته و از روش  تفسیر عکسهای هوایی برای ترسیم مرز ویژگیهای ژئومورفولوژی استفاده کرده است. لیل مرتس و همکارانش[2]، (1995) از طریق سنجش از راه دور به این نتیجه رسیده­اند که سه تصویر لندست از بالادست و قسمت میانی و پایین­دست رود نشان داد که این سه قسمتها ناهمگونیهایی در هیدرولوژی و پوشش گیاهی و ژئومورفولوژی دارند. جوبارتایمر[3] (2003) با بررسی روشهای کنترل تغییرات رودخانه­های پیچانرودی بر روی رود تیس­زا نتیجه گرفت که پیچان رودی شدن رودخانه به شدت تحت تأثیر موقعیت گسلها و فرونشستهای غیرعادی است. پتی در و همکاران[4] (2007) ژئومورفولوژی رودخانه­ها و فعالیتهای نئوتکتونیک را درغرب هند بررسی کرده­اند. کاسیمی[5] (2008)، با بررسی فرایندهای جریان و پویایی درمورفولوژی Densu در غنا به این نتیجه رسید که تغییر درمورفولوژی رودخانه به عواملی مانند تفاوت در شیب، فرایندهای رودخانه، عناصر فیزیکی مانند پوشش گیاهی و سنگ زیرین حوضه آبریز رودخانه بستگی دارد و تحت تأثیر فعالیتهای انسانی ازجمله کشاورزی، قطع درختان و ساخت سد و... قرارگرفته است. هوارد چانگ[6] (2008)، به بررسی مورفولوژی رودخانه و تغییرات مجرای آن پرداخته و مورفولوژی رودخانه را از نظر ریخت­شناسی بررسی کرده است. از جمله این بررسیها طبقه­بندی مجرای رودخانه، آستانه در مورفولوژی رودخانه، زمین ریخت­شناسی، تجزیه و تحلیل پاسخهای رودخانه است. سیمون بیزی[7] (2012) در مقاله­ای تحت عنوان تشخیص زیستگاههای فیزیکی رودخانه­ها با استفاده از نقشه­های مشتق شده از فرایندهای ژئومورفیک شش خوشه را شناسایی کرد. چارچوب این مقاله با استفاده از  GIS و روش داده کاوی SOM برای توصیف رودخانه LUNE در انگلستان با موفقیت به­کار گرفته شده است. شرودر[8] (2013) به این نتیجه رسیده­ است که فرایندهای هیدروژئومورفیک، پوشش گیاهی و بیوشیمی در دشتهای سیلابی که پیچیدگی بیشتری دارند، تداخل و درک ارتباط میان فرایندهای فیزیکی و بیولوژیکی را در اکوسیستمها فراهم می­کند. دن رویالی[9] (2013) به این نتیجه رسید که آثار هیدروژئومورفیک کاربری زمین تأثیرات مهمی در سیستم رودخانه در تمام مقیاسها دارد و برای حوضه­های آبخیز کوچک، داشتن اراضی کانال قوی، در نقاط پایین دست بیشتر است. مژگان آبخیز برکه (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه ماسوله را به روشهای فورنیه، پسیاک و ای پی ام مطالعه کرده است. نتیجه مطالعه او نشان داده که میزان رسوب این حوضه نسبت به وسعت حوضه رقم بالایی را نشان می­دهد. شاهرخ­وندی (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز کهمان را بررسی کرده است. نتیجه‌ این‌ تحقیق‌ را می‌توان‌ شناسایی‌ عوامل‌ موثر بر به­وجود آوردن‌ ناهمواریهای‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌، چگونگی‌ تشکیل‌ این‌ نوع‌ ناهمواریها، تعیین‌ قابلیت‌ها و محدودیت‌ها و نمایش‌ پدیده‌های‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌ دانست. براتیان (1376) حوضه آبریز میان­رودان را از لحاظ هـیدروژئومورفولوژی بررسی و با توجه به نوع فرسایش حاکم بر مـنطقه، نـقش آبهای جاری در شکل­زایی سطح زمین عامل برتر معرفی کرد. عطایی مقصودبیگی (1378) حوضه آبریز قره­آقاچ را از لحاظ خصوصیات هیدروژئومورفولوژیکی بررسی کرد و به این نتیجه رسید که اکثر عوارض فرمیک منطقه ناشی از عملکرد فرایند آب است و گالیها، قله­های منفرد، دره­های V شکل و U شکل از آن دسته­اند. چشم­براه (1379) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که عواملی مانند فقر پوشش گیاهی و شیب زیاد و حرکت آبهای جاری باعث شکل­زایی و اثر فرسایش در این حوضه شده است. رضایی (1379) در خصوص حوضه آبریز قزلچه­سو به این نتیجه رسید که تغییرات ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی، می­تواند در فرایند شکل­زایی منطقه تأثیر بسزایی داشته باشند. گلچین­فرد (1380) به این نتیجه رسید که جهت استفاده از منابع آبی و خاکی حوضه می­توان با جلوگیری از فرسایش خاک با احیای مراتع و جنگلها، انجام عملیات آبخیزداری و تکمیل و احداث وسایل اندازه­گیری دادههای هواشناسی و هیدرومتری در حوضه، زمینه استفاده بهینه از این حوضه و در کل عوامل حفظ منابع طبیعی کشور را فراهم کرد. ابراهیم­زاده صفار (1380) در تحقیق خود، خصوصیات هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز لتیان را بررسی نمود و به این نتیجه رسید که عملیات آبخیزداری در منطقه علاوه بر جلوگیری از تخریب و تهدید نواحی مسکونی، با استفاده بهتر از منابع آبی موجود و تقویت پوشش گیاهی، باعث افزایش عمر سد پایین دست آن خواهد شد. شایان (1382) به این نتیجه رسید که حوضه گاماسیاب به­خاطر وجود پدیده­های متفاوت توپوگرافی، هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، یک حوضه ارزشمند برای مشاهده انواع پدیده­های مرتبط است. در پژوهش حاضر سعی کرده­ایم که به سوالات مطرح شده در پایین مورد پاسخ داده دهیم. سکونتگاههای شهری و روستایی موثراند؟

2-      براساس نتایج حاصل از اعمال روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مهم­ترین عوامل هیدروژئومورفولوژیکی تأثیرگذار بر تأمین آب و به تبع آن جای­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب کدامند؟

در این پژوهش روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی را بررسی کردیم. بنابر این هدفی که از این پژوهش دنبال می­شود این است که با ارائه روشی مناسب جهت بررسی و مطالعه فاکتورهای موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها، مهم­ترین فاکتورهای تأثیرگذار در تأمین آب دشت معرفی شود و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها و معرفی مناطق مناسب تا نامناسب جهت ساخت و ساز مسکونی تهیه شود. از جمله مشکلاتی که بر سر راه تحقیق حاضر بودند می­توان به کمبود منایع مرتبط با موضوع اشاره کرد. منابع مورد استفاده با موضوع ارتباط مستقیمی نداشتند و اکثر به مطالعه هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز پرداخته­اند تا موضوع مورد پژوهش. منطقه مورد مطالعه را به سبب اهمیت منابع آبی موجود در آن و فقدان چنین مطالعه­ای در منطقه با توجه به عوامل هیدروژئومورفولوژی انجام نگرفته انتخاب کردیم.

 

 

معرفی منطقه مورد مطالعه

دشت میاندوآب با مساحت 31/3415 کیلومتر مربع در شمال غربی کشور و جنوب دریاچه ارومیه بین  َ­15 ­36 تا  َ15 37 عرض شمالی و َ­45 45 تا  َ15 ­46 طول شرقی واقع شده است (شکل 1). این دشت در واقع در مصب چند رود واقع شده است که مهم­ترین این رود­ها، زرینه­رود است که از ارتفاعات جنوب سقز در استان کردستان و شرق تکاب در استان آذربایجان غربی سرچشمه می­گیرد تمامی این کوهها قسمتی از شمال زاگرس هستند. رود فصلی سیمینه­رود از ارتفاعات شمال بانه سرچشمه مـی­گیرد. رود­های فصلی لیلان­چای، مردوق­چای و صوفی­چای از ارتفاعات جنوبی سهند در أذربایجان شرقی سرچشمه گرفته، در شمال دشت میاندوآب تخلیه می­شوند. دشت میاندوآب در واقع دشت ملکان را نیز شامل می­شود. این دشت تقریباً مربع شکل بوده و از نظر توپوگرافی تپه ماهوری است و شیب آن از شرق به غرب و از جنوب به شمال به سمت دریاچه ارومیه می­باشد. متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 1300 متر در شرق میاندوآب در نزدیکی سد نوروزلو و در حاشیه دریاچه حدود 1273 متر است. شکل شماره (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه را نشان می­دهد.

 

شکل (1) موقعیت منطقه مورد مطالعه

مواد و روش­ها

هدف نهایی این تحقیق مشخص کردن عوامل موثر در تأمین آب و مکان گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب با استفاده از مدل AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) است. در این مدل برای مشخص کردن عوامل و مکان­گزینی از سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره گرفته­ایم که این قسمت شامل وارد کردن داده­ها به محیط ARC GIS تجزیه و تحلیل و تولید لایه­های اطلاعاتی است

ابتدا با وزن­دهی به تک­تک عوامل موثر در نظر گرفته شده و سپس امتیازدهی به هر یک از کلاسهای مربوط به هر یک از عوامل، ضرایبی به­دست می­آید که براساس آنها مدل نهایی ارائه می­شود. بدین منظور در بررسی حاضر از نرم­افزار GIS  ARCو روش تحلیل سلسله­مراتبی (AHP) استفاده کردیم. همچنین از نقشه­های زمین­شناسی 1:100000منطقه و از داده­های سینوپتیک ده ساله میانگین سالانه دما و بارش آماری منطقه نیز بهره بردیم. به اجمال در طی فرایند تحقیق نقشه­های زیر تهیه شد:

-          نقشه طبقات ارتفاعی، شیب و فاصله از رودخانه با استفاده از DEM 30 متری منطقه در محیط نرم­افزار ARC GIS تهیه شد.

-          نقشه بارندگی از طریق واسطه­یابی ایستگاههای مجاور به کمک نرم­افزار Excel و .Arc Gis

-          نقشه لیتولوژی و فاصله از گسل حاصل از نقشه­های زمین­شناسی منطقه.

-          نقشه اطلاعاتی پوشش گیاهی و کاربری اراضی با استفاده از تصاویر گوگل ارث[10] و تصاویر ماهواره­ای لندست سنجنده TM 2011.

-          وزن­دهی به کلاسها و لایه­های به­دست آمده از طریق نرم­افزارها در محیط Expert choice با استفاده از پرسشنامه­های پر شده توسط افراد متخصص و خبره در این زمینه.

-          به­دست آوردن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب.

-          و در نهایت تهیه نقشه مکان­یابی سکونتگاهها از طریق اعمال وزن فاکتورها بر روی لایه­های به­دست آمده در پنج کلاس بسیار مناسب تا بسیار نامناسب از طریق همپوشانی در محیط نرم­افزار Arc Gis.

شکل 2 مراحل انجام کارهای پژوهش را به ترتیب نشان می­دهد.

 

 

هم­پوشانی لایه­های اطلاعاتی و تهیه نقشه مکان­یابی سکونت­گاهها

 

تفسیر ضرایب جهت مشخص کردن عوامل مؤثر بر تأمین آب

 

وزن­دهی به لایه­های اطلاعاتی در نرم­افزار Expert Choice

 

تولید لایه­های اطلاعاتی شامل لایه بارندگی، کاربری اراضی، لیتولوژی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه و..

 

تهیه نقشه پایه و رقومی کردن داد­های موجود با استفاده از نرم افزار ARC GIS

 

مطالعات میدانی جهت تطبیق داده­ها

 

نقشه­های زمین­شناسی، تصاویر ماهواره­ای نرم افزارهای، Arc Gis,Envi,Expert Choice

 

 

داده­های بارندگی، پوشش گیاهی، کاربری اراضی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، لیتولوژی، شیب، طبقات ارتفاعی

 

 

مواد وروش­ها

 

شکل (2) فلو چارت مراحل پژوهش

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)    Ercan Sami

تکنیک AHP[11] به­عنوان یکی از تئوریهای تصمیم­گیری چندمعیاره، را ساعتی ابداع کرد. اولین نرم­افزار مربوط به آن، به نام اکسپرت چویی[12] در سال 1995 تولید گردید. ایده اساسی AHP افزودن عملیات ریاضی به تصمیم­گیری، با هدف کمی نمودن قضاوتهای نامحسوس افراد و گروهها بوده است (ارکان[13]، 2006: 57). در این روش تصمیم­گیرنده ابتدا هدف تصمیم را مشخص، سپس معیارهایی را که تأمین­کننده هدف هستند احصاء نموده و در نهایت گزینه­های ممکن را تعیین می­کند. مدل AHP همیشه شرط سلسله مراتبی را به­همراه دارد و تنها سطحهای سلسله­مراتب، امکان ارتباط با هم را به­صورت یک­طرفه دارند .این فرآیند یک روش تـلفیقی است که در آن به هـمه معیارهای کیفی و کمی تصمیم­گیـری با تکنیک مقایسه­های زوجی یک عدد

(الویت یا وزن ) تخصیص داده می­شود. در این روش معیارها با هم مقایسه می­شوند و به هر یک نسبت به دیگری نمره­ای داده می­شود. در این پژوهش برای اجرای مدل تحلیل سلسله­مراتبی از نرم­افزار اکسپرت چویی استفاده شده است. شکل (3) مراحل انجام فرایند تحلیل سلسله­مراتبی را به ترتیب نشان می­دهد.

 

مقایسه­های زوجی عوامل مؤثر بر تأمین آب نسبت به هدف پژوهش

 

 

محاسبه وزن نسبی عوامل هر سطح با استفاده از ماتریس مقایسه­های زوجی

 

تعیین اهمیت نسبی هر یک از گزینه­های تصمیم­گیری در رابطه با معیارها

 

اعمال وزن فاکتورهای مؤثر بر روی لایه­های اطلاعاتی

 

تهیه­ نقشه پهنه­بندی سکونت­گاهها

 

بنا کردن سلسله­مراتب و طبقه­بندی مسأله مورد نظر

 

فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

 

شکل (3) فلوچارت مراحل فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

بررسی فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها

جهت بررسی عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی در تامین آب منطقه، بر اساس نظر خواهی از کارشناسان خبره در این زمینه و تکمیل نمودن پرسشنامه، هشت فاکتور شیب، لیتولوژی، کاربری اراضی، طبقات ارتفاعی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، پوشش گیاهی و بارندگی به عنوان عوامل و فاکتورهای موثر هیدروژئومورفولوژیکی منطقه تشخیص داده شدند لایه­های مربوط به فاکتورها در محیط ArcGIS تهیه شدند. شکلهای زیر نقشه معیارهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب منطقه را نشان می­دهد.

 

 

شکل (4) نقشه شیب منطقه

شکل (5) نقشه طبقات ارتفاعی منطقه

   

شکل (6) نقشه کاربری اراضی منطقه

شکل (7) نقشه بارندگی منطقه

   

شکل (8) نقشه سنگ­شناسی منطقه

شکل (9) نقشه پوشش گیاهی منطقه

   

شکل (10) نقشه فاصله از رودخانه منطقه

شکل (11) نقشه فاصله از گسلهای منطقه

بحث

در این تحقیق یک مدل به­صورت درخت تصمیم­گیری سه سطحی متشکل از لایه هدف، لایه معیارها و لایه­ گزینه­ها با توجه به مساله تحقیق طراحی و سازمان­دهی شد. طراحی درخت تصمیم­گیری مورد نظر از چندین مرحله تشکیل شده بود: مرحله اول، هدف و موضوع مورد مطالعه بود. یعنی بایست یک موضوع و هدفی تعیین می­شد تا فرایند ارزشیابی و انتخاب بهترین گزینه برای این هدف صورت گیرد. نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب به­عنوان هدف این مطالعه برای لایه نخست طراحی گردید؛ مرحله دوم، وجود معیارها و شاخصهایی است که برای ارزشیابی موضوع انتخاب می­گردد معیارهای تحقیق نیز فاکتورهای تأثیرگذار بر تأمین آب منطقه هستند که در سطح جداگانه برای لایه دوم طراحی شده­اند. گزینه­های مورد نظر براساس نواحی پنج­گانه، شمال­شرقی، مرکزی، جنوب­شرقی، جنوب­غربی و غربی از طبقه­بندی واحد دشت با توجه به زیرحوضه­های موجود در دشت میاندوآب (زرینه­رود ،سیمینه­رود، مردوق­چای و صوفی­چای) به پنج کلاس در یک سطح جداگانه در لایه سوم تقسیم شدند. شکل شماره (12) ساختار تحلیل سلسله­مراتبی را نشان می­دهد.

 

شکل (12) ساخت سلسله مراتبی الویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب دشت میاندوآب

مقایسه­های زوجی

پس از ساخت درخت سلسله­مراتبی، قدم بعدی ارزیابی عناصر یا مقایسه زوجی بود. مقایسه زوجی فرایندی است برای مقایسه اهمیت، ارجحیت یا درست نمایی دو عنصر نسبت به عنصر سطح بالاتر. در نرم­افزار اکسپرت چویی جهت مقایسه گزینه­ها و معیارها، انواع و حالتهای مختلف مقایسه وجود دارد. در این پژوهش جهت مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به معیارهاازنوع مقایسه ارجحیت[14] و حالت مقایسه کلامی[15] استفاده شد. نتایج حاصل از مقایسه زوجی معیارها و گزینه­ها، میزان اهمیت معیارهای مورد مقایسه را مشخص نمود. میزان نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی این معیارها باید کمتر از 1/0 باشد تا دقت قابل قبول این مقایسه­ها را نشان دهد. شکل شماره (13) نرخ ناسازگاری بین فاکتورهای مؤثر هیدروژئومورفولوژی و هدف پژوهش را نشان می­دهد. جدول شماره (1) ضرایب فاکتورها را که حاصل از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی هستند را نشان می­دهد.

 

شکل (13) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی معیارهای کلی

جدول (1) ضرایب حاصل از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

علائم اختصاری برای معیارها

معیارها

ضرائب

X1

فاصله از رودخانه

0.253

X2

بارندگی

0.168

X3

طبقات ارتفاعی

0.158

X4

لیتولوژی

0.114

X5

فاصله از گسل

0.110

X6

کاربری اراضی

0.079

X7

شیب

0.070

X8

پوشش گیاهی

0.050

پس از مقایسه معیارهای کلی نسبت به هدف تحقیق که نتایج و ضرایب آن در جدول 1 نشان داده شده است، گزینه­ها یا کلاسهای معرفی شده در لایه سوم نسبت به هر کدام از معیارها، مورد بررسی و مقایسه زوجی قرار گرفتند به­دنبال هر مقایسه زوجی مابین گزینه­ها نسبت به معیارها، میزان ناسازگاری قضاوت انجام شده مورد بررسی قرار گرفت نتایج این مقایسه­ها و نرخ ناسازگاری حاصل از این مقایسه در جدول شماره (3) نشان داده شده است.جدول (2) به­عنوان نمونه ماتریس مقایسه زوجی بارندگی نسبت به گزینه­ها یا کلاسها و شکل شماره (14) نرخ ناسازگاری آن را نشان می­دهد و بقیه مقایسه­ها که به­همان صورت انجام گرفته­اند در جدول شماره ( 3)جهت جلوگیری از اطاله کلام نشان داده شده است.

جدول (2) ماتریس ارجحیت گزینه ها نسبت به بارندگی

گزینه ها

ناحیه غربی

جنوب­غربی

شمال و شمال­شرقی

جنوب­شرقی

مرکزی

ناحیه غربی

1

3

7

5

5

جنوب غربی

3/1

1

5

3

3

شمال و شمال شرقی

7/1

5/1

1

4

3

جنوب شرقی

5/1

3/1

4/1

1

1

مرکزی

5/1

3/1

3/1

1

1

 

شکل (14) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به بارندگی

جدول (3) نرخ ناسازگاری مقایسه گزینه نسبت به معیارها

عوامل

شیب

کاربری اراضی

بارندگی

لیتولوژی

پوشش گیاهی

فاصله از گسل

فاصله از رودخانه

طبقات ارتفاعی

نرخ ناسازگاری

0.03

0.06

0.04

0.05

0.02

0.04

0.03

0.04

بعد از مقایسه زوجی و محاسبه وزنهای نسبی گزینه­ها و معیارها یعنی همان مقایسه­­ای که ابتدا در مورد معیارها یا فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی نسبت به هدف پژوهش و همچنین مقایسه­ای که جهت مشخص کردن ارجحیت گزینه­ها نسبت به معیارها انجام گرفت، لازم بود تا وزن نهایی هر گزینه محاسبه شود بدین منظور از عمل تلفیق (که این دو مقایسه باهم توسط نرم­افزار تلفیق شده و نرخ ناسازگاری کلی آن به­دست آمد) استفاده کردیم و اولویت نهایی آلترناتیوها (گزینه­ها) نسبت به هم به­دست آمدند مشاهده می­کنیم که جنوب­غربی ترجیح بیشتری نسبت به بقیه دارد شکل (15). ناسازگاری کلی نیز باید کمتر از 5/0 باشد که در این­جا حدود 07/0 می­باشد و قابل قبول است.

 

شکل (15) نتایج نهایی تلفیق و ناسازگاری کلی

جهت آنالیز حساسیت، در این تحقیق از نوع آنالیز کارایی یا Performance استفاده کردیم. این نوع آنالیز نشان می­دهد که در هر معیار یا پارامتر کدامیک از گزینه­ها (کلاسها) دارای اهمیت بیشتری است. در حقیقت این آنالیز نشان می­دهد که چگونه گزینه­ها نسبت به گزینه­های دیگر با توجه به معیارها و همچنین حالت Overall برحسب اهمیت درجه­­بندی شده­اند.

 

شکل (16) آنالیز کارائی

شکل (16) نشان می­دهد که گزینه ناحیه جنوب­غربی، نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت و ارجحیت بیشتری دارد. همچنین به علت این­که این کلاس زرینه­رود و سیمینه­رود، دو شریان حیاتی دشت را در خود جا داده است، بیشترین اهمیت را از نظر رتبه به خود اختصاص داده است. بنابراین همان­طور که در شکل (16) می­بینیم، از طریق آنالیز کارایی می­توان میزان اهمیت کلاسها را با توجه به معیارهای مختلف بررسی کرد. در مجموع مناطق جنوب غربی و مرکزی نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت بیشتری دارند.

همچنین تفسیر ضرایب نشان داد که از بین عوامل موثر بر تأمین آب، عوامل، فاصله از رودخانه، بارندگی، طبقات ارتفاعی و لیتولوژی به ترتیب دارای بیشترین اهمیت و تآثیر را دارند.

پس از به­دست آمدن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب منطقه که در جدول شماره (1) نشان داده شده است، به تهیه نقشه مکان­یابی براساس مدل تحلیل سلسله­مراتبی اقدام کردیم. بدین منظور ابتدا در محیط ArcGIS لایه­های اطلاعاتی که از قبل تهیه و رقومی شده بودند به فرمت رستری یا شبکه­ای تبدیل گشته، سپس مجدداً طبقه­بندی شدند و نهایتاً ضرایب به­دست آمده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP بر روی لایه­های اطلاعاتی فوق اعمال شد و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها حاصل از مدل تحلیل سلسله­مراتبی به­دست آمد. نقشه فوق در 5 کلاس طبقه­بندی شد، شکل شماره (17).

 

شکل ( 17 ) نقشه مکان­یابی سکونتگاهها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی

با توجه به نقشه مکان­یابی سکونتگاهها که بر اساس تعیین وزن لایه­ها و جمع نهایی آنها بر اساس نظر کارشناسان و متخصصان تهیه شد و نرم­افزار تنها با ورود این داده­ها (لایه­ها به همراه وزن آنها) نقشه نهایی را ارائه کرد، مشاهده می­کنیم که بهترین مکانها جهت ساخت و ساز مسکونی مناطق اطراف رودها خصوصاً اطراف زرینه­رود و سیمینه­رود است. در حالی که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمتهای شرق منطقه جهت سکونت و کشت مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه جزء مناطق نامناسب جهت ایجاد سکونتگاهها است. بازدیدهای میدانی از منطقه نتایج تحقیق را اثبات می کنند و پراکندگی نواحی مسکونی طبق نتایج پژوهش  و در نواحی نامبرده از نتایج پژوهش است. نواحی گسلی (همانگونه که در شکل شماره (7) قابل مشاهده است) بیشتر در نواحی جنوب شرقی ناحیه پراکنده­اند اما در اطراف نواحی رودخانه­ای که نواحی مناسب را به خود اختصاص داده­اند، گسلی وجود ندارد و با توجه به پراکندگی سکونتگاهها در شکل شماره (1) دوری این  نواحی از گسلها را نشان می­دهد، با نتیجه پژوهش همخوانی دارد. در سطح منطقه نیز چهار رود مهم جریان دارد که مهم­ترین آنها زرینه­رود و سیمینه رود هستند و نقش بسیار مهمی در مکان­گزینی سکونتگاهها و تأمین آب منطقه دارد. این پژوهش توسط نویسنده با مدل ANP که کامل­تر از مدل AHP است انجام دادیم و آزمایش کردیم که نتایج این پژوهش را در سطح بالاتری از این مدل تأیید می­کند. جدول شماره (4) مساحت کلاسها را به درصد نشان می­دهد.

جدول (4) مساحت کلاس ها به درصد

کلاس

مساحت به درصد

بسیار مناسب

36/16

مناسب

72/20

نسبتا مناسب

59/23

نامناسب

38/25

بسیارنامناسب

95/13

نتیجه گیری

می­توان گفت که پارامترهای مورد استفاده در تعیین عوامل موثر بر تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها متفاوت است. این پژوهش مهم­ترین عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی را مد نظر قرار داده است و نتیجه به صورت معرفی مهم­ترین عوامل موثر به صورت هدف، معیارها و گزینه­ها در ساختار سلسله مراتبی اولویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب در شکل شماره (5) ارائه شده است .

در این پژوهش از روش پردازش تحلیل سلسله­مراتبی برای تعیین ارزش و وزن معیارهای مختلف برای مکان­گزینی سکونتگاهها استفاده کردیم لایه­های مختلف اطلاعاتی را با هم تلفیق کردیم و مناطق مناسب و نامناسب را برای مکان­گزینی سکونتگاهها مشخص کردیم. بر اساس مدل مورد استفاده نتایج زیر حاصل شد. از میان هشت فاکتور موثرهیدروژئومورفولوژی در تأمین آب منطقه عوامل فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی بیشترین تأثیر را بر تأمین آب داشته­اند. همچنین با توجه به نقشه حاصل شده از اجرای روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، شکل شماره (17) مشاهده می­شود که نواحی اطراف سیمینه­رود و زرینه­رود در سطح دشت میاندوآب و مناطق مرکزی دشت (با توجه به ارتفاعی، شیب مناسب و همچنین تأمین شدن آب و نیز با توجه به موارد امنیتی صورت گرفته در این مناطق جهت ساخت و سازهای مسکونی در اطراف رودخانه و بازدیدهای میدانی از منطقه و نیز به­دلیل دوری از مناطق گسلی)، جهت ساخت و ساز مسکونی جزء مناطق مناسب می باشند. در حالی­که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمت­های شرق منطقه با توجه به­ویژگی­های نامساعد اراضی بدلندی، جهت سکونت و کشاورزی، مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه به­دلیل وجود اراضی شور و نمکی جزء مناطق نامناسب برای کشاورزی و ایجاد سکونتگاهها به­شمار می­آیند.

لازم به ذکر است با این­که عامل گسل می­توانند یک فاکتور موثر بر تأمین آب باشد، به­دلیل این­که جهت ساخت مناطق مسکونی جزء مناطق ناامن محسوب می­شود در وزن­دهی به این عامل وزن کمتر داده شده است. بنابراین می­توان گفت که عوامل هیدروژئومورفولوژیکی با توجه به فاکتورهای انتخاب شده برای پژوهش حاضر می­توانند در تأمین آب مصرفی برای سکونتگاههای شهری و روستایی تأثیرگذار باشند. به هر حال، هر روشی ضمن آن­که مزایایی دارد، محدودیت­هایی نیز دارد و برای مشخص شدن آن در تحقیقات بعدی نتایج این روش با نتایج روش­های بیشتری باید مقایسه گردد. همچنین هرچه تعداد معیارها و شاخصها کامل­تر و دقیق­تر انتخاب شود، نتایج بهتری به­دنبال خواهد داشت که به­طور مسلم نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه دارد.


منابع

ـ ابراهیم­زاده صفار، علیرضا (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریزلتیان، پایان­نامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیا طبیعی، دانشگاه اصفهان.

ـ آبخیزبرکه، مژگان (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز ماسوله، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان.

ـ براتیان، علی (1376)، ریخت­شناسی حوضه آبی میان رودان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ چشم­براه، مسعود (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ رضایی، ایرج (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز  قزلچه­سو، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

ـ شاهرخ­وندی، سیدمنصور (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه کهمان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ شایان، سیاوش (1382)، ویژگی­های ژئومورفیک مخروط افکنه حوضه گاماسیاب، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، شماره61، ص3-4.

ـ عامل یوسف­زاده، اعظم (1385)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شاندیز با تأکید بر تغذیه دشت مشهد، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.

ـ عطایی مقصودبیگی، خدیجه (1378)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز قره آقاج، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ گلچین فرد، قدرت­الله (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز رنجان زیرحوضه رودخانه شاپور، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

- Chaterji, P.C. Surendra, (1978), The Central luni basin Hydro geomorphology, Geoform, 9.211-224.

- Ercan, Sami, 2006, The Analytical Hierarchy &The Analytical Network Processes In Multicriteria Decision Making, Journal Of Aeronautics, Vol2, 55 – 65.

- Gabor Timer, 2003, Controls On Channel Sinuosity Changes. A Case Study of The Tisza River, The Great Hungarian Plain, Quaternary Science Reviews, 22. P. 2206.

- Howard H Chang, 2008, River Morphology and River Channel Changes,Transactions of Tianjin University Vol.14 No.4

- Kusimi, j.m., 2008, Stream Processes Andynamics In The Morphology of The Densu River Channel In Ghana, The International Archives of The Photogrammetry, Remote Sensing And Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing.

- Leal A. Mertes, K. 1995, Spatial Patterns of Hydrology, Geomorphology, and Vegetation On The Floodplain of The Amazon River In Brazil From a Remote Sensing Perspective, Geomorphology, 13.215-232.

- Patidar, A.K. &Maurya, D.M. Thkkar, M. G, Chamyal, L.S., 2007, Fluvial Geomorphology And Neo Tectonic Activity Based on Field and GPR Data Katrol Hill Rage, Kachchh, western India ,Quaternary International,Volume159, Issue1,p74-92

- Rojalli, Dan., 2013, The Hydro Geomorphic Impact of Land Use in Small Headwater, Earth Systems And Environmental Sciences, 13. 28-47.

- Sheroder, 2013, Interactions Among Hydrogeomorphology, Vegetation, And Nutrient Biogeochemistry in Flood Plain Eco System, Eco Geomorphology, 12.303-321.

- Simone, Bizzi, 2012, Characterizing Physical Habitats In River Using Map-Derived Drivers of Fluvial Geomorphic Processes, Geomorphology, 169.64-85.



[1]- ChaterjiP.C.Surenra

[2]- Leal A.K.Mertes

[3]- Gabor Timer

[4]- Patidar,A.K&Maurya,D.MThkkar

[5]- Kusimi,J.m

[6]- Howard H Chang

[7]- SimoneBizzi

[8]- Sheroder

[9]- Dan Royalli  

[10]- Google Earth

1- Analytic Hierarchy process

[12]- Expert Choice

[13]- Ercan Sami

[14]- Perference

[15]- Verbal

زمین­شناسی 1:100000 استفاده کردیم. لایه فاکتورهای موثر (شیب، لیتولوژی، کاربری زمین، فاصله از گسل، بارندگی، فاصله از رودخانه، طبقات ارتفاعی و پوشش گیاهی) را در محیط GIS آماده شد سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دهی لایه­ها انجام دادیم. نتایج به­دست آمده با استفاده از این روش و همچنین تفسیر ضرایب فاکتورها نشان داد که فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی نقش مهمی در تأمین آب دارند. در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها را در محیط GIS در پنج کلاس از بسیار مناسب تا  بسیار نامناسب تهیه کردیم. بهترین مکانها جهت مکان­گزینی نواحی جنوب غربی و مرکزی دشت، و نواحی اطراف دریاچه ارومیه، نزدیک گسلها و همچنین نواحی بدلندی مکانهای نامناسب جهت مکان­گزینی سکونتگاهها بودند.

 

واژگان کلیدی: عوامل هیدروژئومورفولوژیکی؛ مکان­گزینی؛ دشت میاندوآب؛ تحلیل سلسله مراتبی (AHP)  

 

       
   
     
 


مقدمه

چون کشور ایران در نیمه جنوبی منطقه معتدل شمالی در محدوده کمربند بیابانی جهان واقع شده است و از لحاظ ریزشهای جوی وضعیت چندان مطلوبی ندارد لذا مسأله آب از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از سویی تولیدهای کشاورزی نیاز به آب کافی دارد و از سویی دیگر به­جز در مناطق سلسله جبال البرز (کرانه­های دریای خزر) و دامنه غربی سلسله جبال زاگرس (مناطقی در غرب و شمال غرب) که بارندگی نسبتاً زیادی دارند، در ایران بارندگی اندک است، بخش اعظم کشور همواره با کمبود آب مواجه بوده و این کمبود به صورت مانع بزرگی بر سر راه برنامه­ریزیهای عمرانی قرار دارد. علاوه بر  این همین بارش کم در فصولی نازل می شود که نیاز چندانی به آب نیست. در چنین شرایطی برای جبران این کاستیها به بهره­برداری هر چه بیشتر از منابع آب زیرزمینی می­پردازند. در این زمینه نیز بر اثر اضافه برداشتهای مکرر، منابع آب زیرزمینی با عدم تعادل و بحران مواجه شده است. این شرایط بحرانی زنگ خطری است برای ما تا نحوه مدیریت آب را از وضع کنونی آن تغییر دهیم و با برقراری انقلابی نوین در مدیریت منابع و ذخایر آب، بدون آسیب­رسانی به محیط زیست و یا کاهش میزان تولیدات کشاورزی، با تلاش توام با فکر و اندیشه و همکاری صادقانه، برنامه­ریزی جدیدی را پایه­گذاری کـنیم تا مشکل حیاتی آب کشاورزی، صنعت و شرب جـمعیتهای شـهری و روستایی به­صورت اصولی و مدبرانه حل شود (یوسف­زاده، 1385: 3).

1-      در این مطالعه، دشت میاندوآب، واقع در استان آذربایجان غربی به صورت موردی انتخاب شده است. با توجه به فقدان پیشینه مطالعاتی در مقیاس محلی، منطقه­ای و ملی، نیاز به این پژوهش در محدوده مورد مطالعه ضروری می­نماید. از جمله مشکلات پژوهش کمبود منابع مرتبط با موضوع مورد مطالعه بود. اکثر منابع موجود ارتباط غیرمستقیم با موضوع دارند. در انجام پژوهش به­علت این امر با مشکلاتی روبه­رو بودیم. چاترج[1] (1978) در مقاله­ای به بررسی روابط متقابل و تعاملات ویژگیهای ژئومورفیک و پارامترهای مختلف هیدرولوژیکی و کنترل توسعه مناطق بالقوه آب در حوضه لونی پرداخته و از روش  تفسیر عکسهای هوایی برای ترسیم مرز ویژگیهای ژئومورفولوژی استفاده کرده است. لیل مرتس و همکارانش[2]، (1995) از طریق سنجش از راه دور به این نتیجه رسیده­اند که سه تصویر لندست از بالادست و قسمت میانی و پایین­دست رود نشان داد که این سه قسمتها ناهمگونیهایی در هیدرولوژی و پوشش گیاهی و ژئومورفولوژی دارند. جوبارتایمر[3] (2003) با بررسی روشهای کنترل تغییرات رودخانه­های پیچانرودی بر روی رود تیس­زا نتیجه گرفت که پیچان رودی شدن رودخانه به شدت تحت تأثیر موقعیت گسلها و فرونشستهای غیرعادی است. پتی در و همکاران[4] (2007) ژئومورفولوژی رودخانه­ها و فعالیتهای نئوتکتونیک را درغرب هند بررسی کرده­اند. کاسیمی[5] (2008)، با بررسی فرایندهای جریان و پویایی درمورفولوژی Densu در غنا به این نتیجه رسید که تغییر درمورفولوژی رودخانه به عواملی مانند تفاوت در شیب، فرایندهای رودخانه، عناصر فیزیکی مانند پوشش گیاهی و سنگ زیرین حوضه آبریز رودخانه بستگی دارد و تحت تأثیر فعالیتهای انسانی ازجمله کشاورزی، قطع درختان و ساخت سد و... قرارگرفته است. هوارد چانگ[6] (2008)، به بررسی مورفولوژی رودخانه و تغییرات مجرای آن پرداخته و مورفولوژی رودخانه را از نظر ریخت­شناسی بررسی کرده است. از جمله این بررسیها طبقه­بندی مجرای رودخانه، آستانه در مورفولوژی رودخانه، زمین ریخت­شناسی، تجزیه و تحلیل پاسخهای رودخانه است. سیمون بیزی[7] (2012) در مقاله­ای تحت عنوان تشخیص زیستگاههای فیزیکی رودخانه­ها با استفاده از نقشه­های مشتق شده از فرایندهای ژئومورفیک شش خوشه را شناسایی کرد. چارچوب این مقاله با استفاده از  GIS و روش داده کاوی SOM برای توصیف رودخانه LUNE در انگلستان با موفقیت به­کار گرفته شده است. شرودر[8] (2013) به این نتیجه رسیده­ است که فرایندهای هیدروژئومورفیک، پوشش گیاهی و بیوشیمی در دشتهای سیلابی که پیچیدگی بیشتری دارند، تداخل و درک ارتباط میان فرایندهای فیزیکی و بیولوژیکی را در اکوسیستمها فراهم می­کند. دن رویالی[9] (2013) به این نتیجه رسید که آثار هیدروژئومورفیک کاربری زمین تأثیرات مهمی در سیستم رودخانه در تمام مقیاسها دارد و برای حوضه­های آبخیز کوچک، داشتن اراضی کانال قوی، در نقاط پایین دست بیشتر است. مژگان آبخیز برکه (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه ماسوله را به روشهای فورنیه، پسیاک و ای پی ام مطالعه کرده است. نتیجه مطالعه او نشان داده که میزان رسوب این حوضه نسبت به وسعت حوضه رقم بالایی را نشان می­دهد. شاهرخ­وندی (1376) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز کهمان را بررسی کرده است. نتیجه‌ این‌ تحقیق‌ را می‌توان‌ شناسایی‌ عوامل‌ موثر بر به­وجود آوردن‌ ناهمواریهای‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌، چگونگی‌ تشکیل‌ این‌ نوع‌ ناهمواریها، تعیین‌ قابلیت‌ها و محدودیت‌ها و نمایش‌ پدیده‌های‌ ناشی‌ از عمل‌ آب‌ دانست. براتیان (1376) حوضه آبریز میان­رودان را از لحاظ هـیدروژئومورفولوژی بررسی و با توجه به نوع فرسایش حاکم بر مـنطقه، نـقش آبهای جاری در شکل­زایی سطح زمین عامل برتر معرفی کرد. عطایی مقصودبیگی (1378) حوضه آبریز قره­آقاچ را از لحاظ خصوصیات هیدروژئومورفولوژیکی بررسی کرد و به این نتیجه رسید که اکثر عوارض فرمیک منطقه ناشی از عملکرد فرایند آب است و گالیها، قله­های منفرد، دره­های V شکل و U شکل از آن دسته­اند. چشم­براه (1379) هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که عواملی مانند فقر پوشش گیاهی و شیب زیاد و حرکت آبهای جاری باعث شکل­زایی و اثر فرسایش در این حوضه شده است. رضایی (1379) در خصوص حوضه آبریز قزلچه­سو به این نتیجه رسید که تغییرات ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی، می­تواند در فرایند شکل­زایی منطقه تأثیر بسزایی داشته باشند. گلچین­فرد (1380) به این نتیجه رسید که جهت استفاده از منابع آبی و خاکی حوضه می­توان با جلوگیری از فرسایش خاک با احیای مراتع و جنگلها، انجام عملیات آبخیزداری و تکمیل و احداث وسایل اندازه­گیری دادههای هواشناسی و هیدرومتری در حوضه، زمینه استفاده بهینه از این حوضه و در کل عوامل حفظ منابع طبیعی کشور را فراهم کرد. ابراهیم­زاده صفار (1380) در تحقیق خود، خصوصیات هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز لتیان را بررسی نمود و به این نتیجه رسید که عملیات آبخیزداری در منطقه علاوه بر جلوگیری از تخریب و تهدید نواحی مسکونی، با استفاده بهتر از منابع آبی موجود و تقویت پوشش گیاهی، باعث افزایش عمر سد پایین دست آن خواهد شد. شایان (1382) به این نتیجه رسید که حوضه گاماسیاب به­خاطر وجود پدیده­های متفاوت توپوگرافی، هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، یک حوضه ارزشمند برای مشاهده انواع پدیده­های مرتبط است. در پژوهش حاضر سعی کرده­ایم که به سوالات مطرح شده در پایین مورد پاسخ داده دهیم. سکونتگاههای شهری و روستایی موثراند؟

2-      براساس نتایج حاصل از اعمال روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مهم­ترین عوامل هیدروژئومورفولوژیکی تأثیرگذار بر تأمین آب و به تبع آن جای­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب کدامند؟

در این پژوهش روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی را بررسی کردیم. بنابر این هدفی که از این پژوهش دنبال می­شود این است که با ارائه روشی مناسب جهت بررسی و مطالعه فاکتورهای موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها، مهم­ترین فاکتورهای تأثیرگذار در تأمین آب دشت معرفی شود و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها و معرفی مناطق مناسب تا نامناسب جهت ساخت و ساز مسکونی تهیه شود. از جمله مشکلاتی که بر سر راه تحقیق حاضر بودند می­توان به کمبود منایع مرتبط با موضوع اشاره کرد. منابع مورد استفاده با موضوع ارتباط مستقیمی نداشتند و اکثر به مطالعه هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز پرداخته­اند تا موضوع مورد پژوهش. منطقه مورد مطالعه را به سبب اهمیت منابع آبی موجود در آن و فقدان چنین مطالعه­ای در منطقه با توجه به عوامل هیدروژئومورفولوژی انجام نگرفته انتخاب کردیم.

 

 

معرفی منطقه مورد مطالعه

دشت میاندوآب با مساحت 31/3415 کیلومتر مربع در شمال غربی کشور و جنوب دریاچه ارومیه بین  َ­15 ­36 تا  َ15 37 عرض شمالی و َ­45 45 تا  َ15 ­46 طول شرقی واقع شده است (شکل 1). این دشت در واقع در مصب چند رود واقع شده است که مهم­ترین این رود­ها، زرینه­رود است که از ارتفاعات جنوب سقز در استان کردستان و شرق تکاب در استان آذربایجان غربی سرچشمه می­گیرد تمامی این کوهها قسمتی از شمال زاگرس هستند. رود فصلی سیمینه­رود از ارتفاعات شمال بانه سرچشمه مـی­گیرد. رود­های فصلی لیلان­چای، مردوق­چای و صوفی­چای از ارتفاعات جنوبی سهند در أذربایجان شرقی سرچشمه گرفته، در شمال دشت میاندوآب تخلیه می­شوند. دشت میاندوآب در واقع دشت ملکان را نیز شامل می­شود. این دشت تقریباً مربع شکل بوده و از نظر توپوگرافی تپه ماهوری است و شیب آن از شرق به غرب و از جنوب به شمال به سمت دریاچه ارومیه می­باشد. متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 1300 متر در شرق میاندوآب در نزدیکی سد نوروزلو و در حاشیه دریاچه حدود 1273 متر است. شکل شماره (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه را نشان می­دهد.

 

شکل (1) موقعیت منطقه مورد مطالعه

مواد و روش­ها

هدف نهایی این تحقیق مشخص کردن عوامل موثر در تأمین آب و مکان گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب با استفاده از مدل AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) است. در این مدل برای مشخص کردن عوامل و مکان­گزینی از سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره گرفته­ایم که این قسمت شامل وارد کردن داده­ها به محیط ARC GIS تجزیه و تحلیل و تولید لایه­های اطلاعاتی است

ابتدا با وزن­دهی به تک­تک عوامل موثر در نظر گرفته شده و سپس امتیازدهی به هر یک از کلاسهای مربوط به هر یک از عوامل، ضرایبی به­دست می­آید که براساس آنها مدل نهایی ارائه می­شود. بدین منظور در بررسی حاضر از نرم­افزار GIS  ARCو روش تحلیل سلسله­مراتبی (AHP) استفاده کردیم. همچنین از نقشه­های زمین­شناسی 1:100000منطقه و از داده­های سینوپتیک ده ساله میانگین سالانه دما و بارش آماری منطقه نیز بهره بردیم. به اجمال در طی فرایند تحقیق نقشه­های زیر تهیه شد:

-          نقشه طبقات ارتفاعی، شیب و فاصله از رودخانه با استفاده از DEM 30 متری منطقه در محیط نرم­افزار ARC GIS تهیه شد.

-          نقشه بارندگی از طریق واسطه­یابی ایستگاههای مجاور به کمک نرم­افزار Excel و .Arc Gis

-          نقشه لیتولوژی و فاصله از گسل حاصل از نقشه­های زمین­شناسی منطقه.

-          نقشه اطلاعاتی پوشش گیاهی و کاربری اراضی با استفاده از تصاویر گوگل ارث[10] و تصاویر ماهواره­ای لندست سنجنده TM 2011.

-          وزن­دهی به کلاسها و لایه­های به­دست آمده از طریق نرم­افزارها در محیط Expert choice با استفاده از پرسشنامه­های پر شده توسط افراد متخصص و خبره در این زمینه.

-          به­دست آوردن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب.

-          و در نهایت تهیه نقشه مکان­یابی سکونتگاهها از طریق اعمال وزن فاکتورها بر روی لایه­های به­دست آمده در پنج کلاس بسیار مناسب تا بسیار نامناسب از طریق همپوشانی در محیط نرم­افزار Arc Gis.

شکل 2 مراحل انجام کارهای پژوهش را به ترتیب نشان می­دهد.

 

 

هم­پوشانی لایه­های اطلاعاتی و تهیه نقشه مکان­یابی سکونت­گاهها

 

تفسیر ضرایب جهت مشخص کردن عوامل مؤثر بر تأمین آب

 

وزن­دهی به لایه­های اطلاعاتی در نرم­افزار Expert Choice

 

تولید لایه­های اطلاعاتی شامل لایه بارندگی، کاربری اراضی، لیتولوژی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه و..

 

تهیه نقشه پایه و رقومی کردن داد­های موجود با استفاده از نرم افزار ARC GIS

 

مطالعات میدانی جهت تطبیق داده­ها

 

نقشه­های زمین­شناسی، تصاویر ماهواره­ای نرم افزارهای، Arc Gis,Envi,Expert Choice

 

 

داده­های بارندگی، پوشش گیاهی، کاربری اراضی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، لیتولوژی، شیب، طبقات ارتفاعی

 

 

مواد وروش­ها

 

شکل (2) فلو چارت مراحل پژوهش

فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)    Ercan Sami

تکنیک AHP[11] به­عنوان یکی از تئوریهای تصمیم­گیری چندمعیاره، را ساعتی ابداع کرد. اولین نرم­افزار مربوط به آن، به نام اکسپرت چویی[12] در سال 1995 تولید گردید. ایده اساسی AHP افزودن عملیات ریاضی به تصمیم­گیری، با هدف کمی نمودن قضاوتهای نامحسوس افراد و گروهها بوده است (ارکان[13]، 2006: 57). در این روش تصمیم­گیرنده ابتدا هدف تصمیم را مشخص، سپس معیارهایی را که تأمین­کننده هدف هستند احصاء نموده و در نهایت گزینه­های ممکن را تعیین می­کند. مدل AHP همیشه شرط سلسله مراتبی را به­همراه دارد و تنها سطحهای سلسله­مراتب، امکان ارتباط با هم را به­صورت یک­طرفه دارند .این فرآیند یک روش تـلفیقی است که در آن به هـمه معیارهای کیفی و کمی تصمیم­گیـری با تکنیک مقایسه­های زوجی یک عدد

(الویت یا وزن ) تخصیص داده می­شود. در این روش معیارها با هم مقایسه می­شوند و به هر یک نسبت به دیگری نمره­ای داده می­شود. در این پژوهش برای اجرای مدل تحلیل سلسله­مراتبی از نرم­افزار اکسپرت چویی استفاده شده است. شکل (3) مراحل انجام فرایند تحلیل سلسله­مراتبی را به ترتیب نشان می­دهد.

 

مقایسه­های زوجی عوامل مؤثر بر تأمین آب نسبت به هدف پژوهش

 

 

محاسبه وزن نسبی عوامل هر سطح با استفاده از ماتریس مقایسه­های زوجی

 

تعیین اهمیت نسبی هر یک از گزینه­های تصمیم­گیری در رابطه با معیارها

 

اعمال وزن فاکتورهای مؤثر بر روی لایه­های اطلاعاتی

 

تهیه­ نقشه پهنه­بندی سکونت­گاهها

 

بنا کردن سلسله­مراتب و طبقه­بندی مسأله مورد نظر

 

فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

 

شکل (3) فلوچارت مراحل فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

بررسی فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها

جهت بررسی عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی در تامین آب منطقه، بر اساس نظر خواهی از کارشناسان خبره در این زمینه و تکمیل نمودن پرسشنامه، هشت فاکتور شیب، لیتولوژی، کاربری اراضی، طبقات ارتفاعی، فاصله از گسل، فاصله از رودخانه، پوشش گیاهی و بارندگی به عنوان عوامل و فاکتورهای موثر هیدروژئومورفولوژیکی منطقه تشخیص داده شدند لایه­های مربوط به فاکتورها در محیط ArcGIS تهیه شدند. شکلهای زیر نقشه معیارهای هیدروژئومورفولوژی موثر در تأمین آب منطقه را نشان می­دهد.

 

 

شکل (4) نقشه شیب منطقه

شکل (5) نقشه طبقات ارتفاعی منطقه

   

شکل (6) نقشه کاربری اراضی منطقه

شکل (7) نقشه بارندگی منطقه

   

شکل (8) نقشه سنگ­شناسی منطقه

شکل (9) نقشه پوشش گیاهی منطقه

   

شکل (10) نقشه فاصله از رودخانه منطقه

شکل (11) نقشه فاصله از گسلهای منطقه

بحث

در این تحقیق یک مدل به­صورت درخت تصمیم­گیری سه سطحی متشکل از لایه هدف، لایه معیارها و لایه­ گزینه­ها با توجه به مساله تحقیق طراحی و سازمان­دهی شد. طراحی درخت تصمیم­گیری مورد نظر از چندین مرحله تشکیل شده بود: مرحله اول، هدف و موضوع مورد مطالعه بود. یعنی بایست یک موضوع و هدفی تعیین می­شد تا فرایند ارزشیابی و انتخاب بهترین گزینه برای این هدف صورت گیرد. نقش عوامل هیدروژئومورفولوژیکی در تأمین آب به­عنوان هدف این مطالعه برای لایه نخست طراحی گردید؛ مرحله دوم، وجود معیارها و شاخصهایی است که برای ارزشیابی موضوع انتخاب می­گردد معیارهای تحقیق نیز فاکتورهای تأثیرگذار بر تأمین آب منطقه هستند که در سطح جداگانه برای لایه دوم طراحی شده­اند. گزینه­های مورد نظر براساس نواحی پنج­گانه، شمال­شرقی، مرکزی، جنوب­شرقی، جنوب­غربی و غربی از طبقه­بندی واحد دشت با توجه به زیرحوضه­های موجود در دشت میاندوآب (زرینه­رود ،سیمینه­رود، مردوق­چای و صوفی­چای) به پنج کلاس در یک سطح جداگانه در لایه سوم تقسیم شدند. شکل شماره (12) ساختار تحلیل سلسله­مراتبی را نشان می­دهد.

 

شکل (12) ساخت سلسله مراتبی الویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب دشت میاندوآب

مقایسه­های زوجی

پس از ساخت درخت سلسله­مراتبی، قدم بعدی ارزیابی عناصر یا مقایسه زوجی بود. مقایسه زوجی فرایندی است برای مقایسه اهمیت، ارجحیت یا درست نمایی دو عنصر نسبت به عنصر سطح بالاتر. در نرم­افزار اکسپرت چویی جهت مقایسه گزینه­ها و معیارها، انواع و حالتهای مختلف مقایسه وجود دارد. در این پژوهش جهت مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به معیارهاازنوع مقایسه ارجحیت[14] و حالت مقایسه کلامی[15] استفاده شد. نتایج حاصل از مقایسه زوجی معیارها و گزینه­ها، میزان اهمیت معیارهای مورد مقایسه را مشخص نمود. میزان نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی این معیارها باید کمتر از 1/0 باشد تا دقت قابل قبول این مقایسه­ها را نشان دهد. شکل شماره (13) نرخ ناسازگاری بین فاکتورهای مؤثر هیدروژئومورفولوژی و هدف پژوهش را نشان می­دهد. جدول شماره (1) ضرایب فاکتورها را که حاصل از فرایند تحلیل سلسله­مراتبی هستند را نشان می­دهد.

 

شکل (13) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی معیارهای کلی

جدول (1) ضرایب حاصل از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی

علائم اختصاری برای معیارها

معیارها

ضرائب

X1

فاصله از رودخانه

0.253

X2

بارندگی

0.168

X3

طبقات ارتفاعی

0.158

X4

لیتولوژی

0.114

X5

فاصله از گسل

0.110

X6

کاربری اراضی

0.079

X7

شیب

0.070

X8

پوشش گیاهی

0.050

پس از مقایسه معیارهای کلی نسبت به هدف تحقیق که نتایج و ضرایب آن در جدول 1 نشان داده شده است، گزینه­ها یا کلاسهای معرفی شده در لایه سوم نسبت به هر کدام از معیارها، مورد بررسی و مقایسه زوجی قرار گرفتند به­دنبال هر مقایسه زوجی مابین گزینه­ها نسبت به معیارها، میزان ناسازگاری قضاوت انجام شده مورد بررسی قرار گرفت نتایج این مقایسه­ها و نرخ ناسازگاری حاصل از این مقایسه در جدول شماره (3) نشان داده شده است.جدول (2) به­عنوان نمونه ماتریس مقایسه زوجی بارندگی نسبت به گزینه­ها یا کلاسها و شکل شماره (14) نرخ ناسازگاری آن را نشان می­دهد و بقیه مقایسه­ها که به­همان صورت انجام گرفته­اند در جدول شماره ( 3)جهت جلوگیری از اطاله کلام نشان داده شده است.

جدول (2) ماتریس ارجحیت گزینه ها نسبت به بارندگی

گزینه ها

ناحیه غربی

جنوب­غربی

شمال و شمال­شرقی

جنوب­شرقی

مرکزی

ناحیه غربی

1

3

7

5

5

جنوب غربی

3/1

1

5

3

3

شمال و شمال شرقی

7/1

5/1

1

4

3

جنوب شرقی

5/1

3/1

4/1

1

1

مرکزی

5/1

3/1

3/1

1

1

 

شکل (14) نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی گزینه­ها نسبت به بارندگی

جدول (3) نرخ ناسازگاری مقایسه گزینه نسبت به معیارها

عوامل

شیب

کاربری اراضی

بارندگی

لیتولوژی

پوشش گیاهی

فاصله از گسل

فاصله از رودخانه

طبقات ارتفاعی

نرخ ناسازگاری

0.03

0.06

0.04

0.05

0.02

0.04

0.03

0.04

بعد از مقایسه زوجی و محاسبه وزنهای نسبی گزینه­ها و معیارها یعنی همان مقایسه­­ای که ابتدا در مورد معیارها یا فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی نسبت به هدف پژوهش و همچنین مقایسه­ای که جهت مشخص کردن ارجحیت گزینه­ها نسبت به معیارها انجام گرفت، لازم بود تا وزن نهایی هر گزینه محاسبه شود بدین منظور از عمل تلفیق (که این دو مقایسه باهم توسط نرم­افزار تلفیق شده و نرخ ناسازگاری کلی آن به­دست آمد) استفاده کردیم و اولویت نهایی آلترناتیوها (گزینه­ها) نسبت به هم به­دست آمدند مشاهده می­کنیم که جنوب­غربی ترجیح بیشتری نسبت به بقیه دارد شکل (15). ناسازگاری کلی نیز باید کمتر از 5/0 باشد که در این­جا حدود 07/0 می­باشد و قابل قبول است.

 

شکل (15) نتایج نهایی تلفیق و ناسازگاری کلی

جهت آنالیز حساسیت، در این تحقیق از نوع آنالیز کارایی یا Performance استفاده کردیم. این نوع آنالیز نشان می­دهد که در هر معیار یا پارامتر کدامیک از گزینه­ها (کلاسها) دارای اهمیت بیشتری است. در حقیقت این آنالیز نشان می­دهد که چگونه گزینه­ها نسبت به گزینه­های دیگر با توجه به معیارها و همچنین حالت Overall برحسب اهمیت درجه­­بندی شده­اند.

 

شکل (16) آنالیز کارائی

شکل (16) نشان می­دهد که گزینه ناحیه جنوب­غربی، نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت و ارجحیت بیشتری دارد. همچنین به علت این­که این کلاس زرینه­رود و سیمینه­رود، دو شریان حیاتی دشت را در خود جا داده است، بیشترین اهمیت را از نظر رتبه به خود اختصاص داده است. بنابراین همان­طور که در شکل (16) می­بینیم، از طریق آنالیز کارایی می­توان میزان اهمیت کلاسها را با توجه به معیارهای مختلف بررسی کرد. در مجموع مناطق جنوب غربی و مرکزی نسبت به کلاسهای دیگر اهمیت بیشتری دارند.

همچنین تفسیر ضرایب نشان داد که از بین عوامل موثر بر تأمین آب، عوامل، فاصله از رودخانه، بارندگی، طبقات ارتفاعی و لیتولوژی به ترتیب دارای بیشترین اهمیت و تآثیر را دارند.

پس از به­دست آمدن ضرایب فاکتورهای هیدروژئومورفولوژی موثر بر تأمین آب منطقه که در جدول شماره (1) نشان داده شده است، به تهیه نقشه مکان­یابی براساس مدل تحلیل سلسله­مراتبی اقدام کردیم. بدین منظور ابتدا در محیط ArcGIS لایه­های اطلاعاتی که از قبل تهیه و رقومی شده بودند به فرمت رستری یا شبکه­ای تبدیل گشته، سپس مجدداً طبقه­بندی شدند و نهایتاً ضرایب به­دست آمده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP بر روی لایه­های اطلاعاتی فوق اعمال شد و در نهایت نقشه مکان­یابی سکونتگاهها حاصل از مدل تحلیل سلسله­مراتبی به­دست آمد. نقشه فوق در 5 کلاس طبقه­بندی شد، شکل شماره (17).

 

شکل ( 17 ) نقشه مکان­یابی سکونتگاهها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی

با توجه به نقشه مکان­یابی سکونتگاهها که بر اساس تعیین وزن لایه­ها و جمع نهایی آنها بر اساس نظر کارشناسان و متخصصان تهیه شد و نرم­افزار تنها با ورود این داده­ها (لایه­ها به همراه وزن آنها) نقشه نهایی را ارائه کرد، مشاهده می­کنیم که بهترین مکانها جهت ساخت و ساز مسکونی مناطق اطراف رودها خصوصاً اطراف زرینه­رود و سیمینه­رود است. در حالی که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمتهای شرق منطقه جهت سکونت و کشت مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه جزء مناطق نامناسب جهت ایجاد سکونتگاهها است. بازدیدهای میدانی از منطقه نتایج تحقیق را اثبات می کنند و پراکندگی نواحی مسکونی طبق نتایج پژوهش  و در نواحی نامبرده از نتایج پژوهش است. نواحی گسلی (همانگونه که در شکل شماره (7) قابل مشاهده است) بیشتر در نواحی جنوب شرقی ناحیه پراکنده­اند اما در اطراف نواحی رودخانه­ای که نواحی مناسب را به خود اختصاص داده­اند، گسلی وجود ندارد و با توجه به پراکندگی سکونتگاهها در شکل شماره (1) دوری این  نواحی از گسلها را نشان می­دهد، با نتیجه پژوهش همخوانی دارد. در سطح منطقه نیز چهار رود مهم جریان دارد که مهم­ترین آنها زرینه­رود و سیمینه رود هستند و نقش بسیار مهمی در مکان­گزینی سکونتگاهها و تأمین آب منطقه دارد. این پژوهش توسط نویسنده با مدل ANP که کامل­تر از مدل AHP است انجام دادیم و آزمایش کردیم که نتایج این پژوهش را در سطح بالاتری از این مدل تأیید می­کند. جدول شماره (4) مساحت کلاسها را به درصد نشان می­دهد.

جدول (4) مساحت کلاس ها به درصد

کلاس

مساحت به درصد

بسیار مناسب

36/16

مناسب

72/20

نسبتا مناسب

59/23

نامناسب

38/25

بسیارنامناسب

95/13

نتیجه گیری

می­توان گفت که پارامترهای مورد استفاده در تعیین عوامل موثر بر تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها متفاوت است. این پژوهش مهم­ترین عوامل موثر هیدروژئومورفولوژی را مد نظر قرار داده است و نتیجه به صورت معرفی مهم­ترین عوامل موثر به صورت هدف، معیارها و گزینه­ها در ساختار سلسله مراتبی اولویت­بندی عوامل موثر در تأمین آب و مکان­گزینی سکونتگاهها در دشت میاندوآب در شکل شماره (5) ارائه شده است .

در این پژوهش از روش پردازش تحلیل سلسله­مراتبی برای تعیین ارزش و وزن معیارهای مختلف برای مکان­گزینی سکونتگاهها استفاده کردیم لایه­های مختلف اطلاعاتی را با هم تلفیق کردیم و مناطق مناسب و نامناسب را برای مکان­گزینی سکونتگاهها مشخص کردیم. بر اساس مدل مورد استفاده نتایج زیر حاصل شد. از میان هشت فاکتور موثرهیدروژئومورفولوژی در تأمین آب منطقه عوامل فاصله از رودخانه، بارندگی و طبقات ارتفاعی بیشترین تأثیر را بر تأمین آب داشته­اند. همچنین با توجه به نقشه حاصل شده از اجرای روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، شکل شماره (17) مشاهده می­شود که نواحی اطراف سیمینه­رود و زرینه­رود در سطح دشت میاندوآب و مناطق مرکزی دشت (با توجه به ارتفاعی، شیب مناسب و همچنین تأمین شدن آب و نیز با توجه به موارد امنیتی صورت گرفته در این مناطق جهت ساخت و سازهای مسکونی در اطراف رودخانه و بازدیدهای میدانی از منطقه و نیز به­دلیل دوری از مناطق گسلی)، جهت ساخت و ساز مسکونی جزء مناطق مناسب می باشند. در حالی­که نواحی کوهستانی در شرق و شمال شرق به­دلیل ارتفاعات زیاد و همچنین وجود اراضی بدلندی در قسمت­های شرق منطقه با توجه به­ویژگی­های نامساعد اراضی بدلندی، جهت سکونت و کشاورزی، مناسب نیستند. همچنین مناطق اطراف ساحل دریاچه ارومیه به­دلیل وجود اراضی شور و نمکی جزء مناطق نامناسب برای کشاورزی و ایجاد سکونتگاهها به­شمار می­آیند.

لازم به ذکر است با این­که عامل گسل می­توانند یک فاکتور موثر بر تأمین آب باشد، به­دلیل این­که جهت ساخت مناطق مسکونی جزء مناطق ناامن محسوب می­شود در وزن­دهی به این عامل وزن کمتر داده شده است. بنابراین می­توان گفت که عوامل هیدروژئومورفولوژیکی با توجه به فاکتورهای انتخاب شده برای پژوهش حاضر می­توانند در تأمین آب مصرفی برای سکونتگاههای شهری و روستایی تأثیرگذار باشند. به هر حال، هر روشی ضمن آن­که مزایایی دارد، محدودیت­هایی نیز دارد و برای مشخص شدن آن در تحقیقات بعدی نتایج این روش با نتایج روش­های بیشتری باید مقایسه گردد. همچنین هرچه تعداد معیارها و شاخصها کامل­تر و دقیق­تر انتخاب شود، نتایج بهتری به­دنبال خواهد داشت که به­طور مسلم نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه دارد.


منابع

ـ ابراهیم­زاده صفار، علیرضا (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریزلتیان، پایان­نامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیا طبیعی، دانشگاه اصفهان.

ـ آبخیزبرکه، مژگان (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز ماسوله، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان.

ـ براتیان، علی (1376)، ریخت­شناسی حوضه آبی میان رودان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ چشم­براه، مسعود (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ رضایی، ایرج (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز  قزلچه­سو، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

ـ شاهرخ­وندی، سیدمنصور (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه کهمان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ شایان، سیاوش (1382)، ویژگی­های ژئومورفیک مخروط افکنه حوضه گاماسیاب، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، شماره61، ص3-4.

ـ عامل یوسف­زاده، اعظم (1385)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شاندیز با تأکید بر تغذیه دشت مشهد، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.

ـ عطایی مقصودبیگی، خدیجه (1378)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز قره آقاج، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

ـ گلچین فرد، قدرت­الله (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز رنجان زیرحوضه رودخانه شاپور، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

- Chaterji, P.C. Surendra, (1978), The Central luni basin Hydro geomorphology, Geoform, 9.211-224.

- Ercan, Sami, 2006, The Analytical Hierarchy &The Analytical Network Processes In Multicriteria Decision Making, Journal Of Aeronautics, Vol2, 55 – 65.

- Gabor Timer, 2003, Controls On Channel Sinuosity Changes. A Case Study of The Tisza River, The Great Hungarian Plain, Quaternary Science Reviews, 22. P. 2206.

- Howard H Chang, 2008, River Morphology and River Channel Changes,Transactions of Tianjin University Vol.14 No.4

- Kusimi, j.m., 2008, Stream Processes Andynamics In The Morphology of The Densu River Channel In Ghana, The International Archives of The Photogrammetry, Remote Sensing And Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing.

- Leal A. Mertes, K. 1995, Spatial Patterns of Hydrology, Geomorphology, and Vegetation On The Floodplain of The Amazon River In Brazil From a Remote Sensing Perspective, Geomorphology, 13.215-232.

- Patidar, A.K. &Maurya, D.M. Thkkar, M. G, Chamyal, L.S., 2007, Fluvial Geomorphology And Neo Tectonic Activity Based on Field and GPR Data Katrol Hill Rage, Kachchh, western India ,Quaternary International,Volume159, Issue1,p74-92

- Rojalli, Dan., 2013, The Hydro Geomorphic Impact of Land Use in Small Headwater, Earth Systems And Environmental Sciences, 13. 28-47.

- Sheroder, 2013, Interactions Among Hydrogeomorphology, Vegetation, And Nutrient Biogeochemistry in Flood Plain Eco System, Eco Geomorphology, 12.303-321.

- Simone, Bizzi, 2012, Characterizing Physical Habitats In River Using Map-Derived Drivers of Fluvial Geomorphic Processes, Geomorphology, 169.64-85.



[1]- ChaterjiP.C.Surenra

[2]- Leal A.K.Mertes

[3]- Gabor Timer

[4]- Patidar,A.K&Maurya,D.MThkkar

[5]- Kusimi,J.m

[6]- Howard H Chang

[7]- SimoneBizzi

[8]- Sheroder

[9]- Dan Royalli  

[10]- Google Earth

1- Analytic Hierarchy process

[12]- Expert Choice

[13]- Ercan Sami

[14]- Perference

[15]- Verbal

ـ ابراهیم­زاده صفار، علیرضا (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریزلتیان، پایان­نامه کارشناسی ارشد گروه جغرافیا طبیعی، دانشگاه اصفهان.
ـ آبخیزبرکه، مژگان (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز ماسوله، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان.
ـ براتیان، علی (1376)، ریخت­شناسی حوضه آبی میان رودان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
ـ چشم­براه، مسعود (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شکستیان، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
ـ رضایی، ایرج (1379)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز  قزلچه­سو، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
ـ شاهرخ­وندی، سیدمنصور (1376)، هیدروژئومورفولوژی حوضه کهمان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
ـ شایان، سیاوش (1382)، ویژگی­های ژئومورفیک مخروط افکنه حوضه گاماسیاب، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، شماره61، ص3-4.
ـ عامل یوسف­زاده، اعظم (1385)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز شاندیز با تأکید بر تغذیه دشت مشهد، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
ـ عطایی مقصودبیگی، خدیجه (1378)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز قره آقاج، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
ـ گلچین فرد، قدرت­الله (1380)، هیدروژئومورفولوژی حوضه آبریز رنجان زیرحوضه رودخانه شاپور، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
- Chaterji, P.C. Surendra, (1978), The Central luni basin Hydro geomorphology, Geoform, 9.211-224.
- Ercan, Sami, 2006, The Analytical Hierarchy &The Analytical Network Processes In Multicriteria Decision Making, Journal Of Aeronautics, Vol2, 55 – 65.
- Gabor Timer, 2003, Controls On Channel Sinuosity Changes. A Case Study of The Tisza River, The Great Hungarian Plain, Quaternary Science Reviews, 22. P. 2206.
- Howard H Chang, 2008, River Morphology and River Channel Changes,Transactions of Tianjin University Vol.14 No.4
- Kusimi, j.m., 2008, Stream Processes Andynamics In The Morphology of The Densu River Channel In Ghana, The International Archives of The Photogrammetry, Remote Sensing And Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing.
- Leal A. Mertes, K. 1995, Spatial Patterns of Hydrology, Geomorphology, and Vegetation On The Floodplain of The Amazon River In Brazil From a Remote Sensing Perspective, Geomorphology, 13.215-232.
- Patidar, A.K. &Maurya, D.M. Thkkar, M. G, Chamyal, L.S., 2007, Fluvial Geomorphology And Neo Tectonic Activity Based on Field and GPR Data Katrol Hill Rage, Kachchh, western India ,Quaternary International,Volume159, Issue1,p74-92
- Rojalli, Dan., 2013, The Hydro Geomorphic Impact of Land Use in Small Headwater, Earth Systems And Environmental Sciences, 13. 28-47.
- Sheroder, 2013, Interactions Among Hydrogeomorphology, Vegetation, And Nutrient Biogeochemistry in Flood Plain Eco System, Eco Geomorphology, 12.303-321.
- Simone, Bizzi, 2012, Characterizing Physical Habitats In River Using Map-Derived Drivers of Fluvial Geomorphic Processes, Geomorphology, 169.64-85.